Hasan basri Çantay’in kiŞİLİĞİ

Abbasi Sarayının Sivri Dilli Nedimi: el-Cemmâz                         75 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
lam veremeyen Cemmâz “Nesine bayıldın onun bu kadar?!” diye hay-
retini ifade edince bedevi “Vallahi onda öyle hasletler var ki, bunlar-
dan bir tanesi bile eşekte  olsaydı insanlar kendisiyle selam sabah  et-
meye  başlarlardı”  dedi.  Cemmâz  merak  içerisinde  bunla-rın  neler  ol-
duğunu sordu. Bedevi sıralamaya başladı:  
1.  Mehtabın  ışığı  evlerin  damlarındaki  yarıklardan  içeri  girerek 
bir  nevi  gece  lambası  işlevi  görür.  2.  Karanlıkta  hareket  eden  akrep, 
gece yılanı gibi haşeratı meskun mahallerden uzak tutar.  
3. Muhtemel hırsızları derhal deşifre eder.  
4. Geceleyin çöle hâkim olan soğuk iklime mani olarak, normal-
de keskin bir soğukluğu olan içme suyunu ılık tutar.  
5.  Keten kumaştan imal edilmiş çadır ve kıyafetlerin lifleri ara-
sından nüfuz ederek, çölün gece soğuğunda belirli oranda hararet sağ-
lar.  
6.  Hapşırmaya vesile olur (ki bu da bir nevi enfiye etkisi yarata-
rak onun sağladığı avantajları sağlar)  
7.  Gece ılık bir ortam hâsıl olduğundan, kişinin gece ibadetleri-
ne dolayısıyla dindarlığına faydası olur.  
8.  Çölde geceleyin otlamakta olan sürünün daha iyi yağ tutma-
sını sağlar.
16
 
1.4. İçki meclislerine dair tespitleri 
Bir saray nedimi olarak Cemmâz aynı zamanda geniş bir mey-
hane  kültürüne  de  sahiptir.  Onunla  ilgili  hikâyelerin  hatırı  sayılır  bir 
bölümünün mekânı sazlı sözlü içki âlemleri ya da sarayda icra edilen 
müzikli eğlence meclisleri olup bu durum birçok mizahi anlatıya yan-
sımıştır. Aşağıda  bir  bölümü  salt  betimlemeden,  bir  bölümü  ise  bazı 
mizahi  durumları  hikâye  eden  anlatılardan  oluşan  birkaç  örnek  yer 
almaktadır (Anekdot: 17-21):   
Anekdot: 17 
Cemmâz bir içki meclisinde nebizin, sarhoşluğun vereceği olası 
menfi  tesirleri  sebebiyle  13  sınıf  kimseye  yasaklanmasını  önermekte-
dir. Bu kimseler şunlardır: 
1. Güftede hata etmeye başlayan muğannî ve muğanniyeye. 
2. Çakırkeyflik sebebiyle dengesini kaybederek sağa doğru yıkı-
lan sarhoşa. 
                                                           
16
 Nesru’d-durr, III, 174; et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye, V, 444. 

---

76                                                                          Hüseyin Günday 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
3. Meze tabağına çerez tabağı muamelesi yaparak, mezeyi hapur 
hupur tüketene.
17
  
4. Şarap kadehini elinde tutamayarak düşürüp kırana.  
5. İşret meclislerinde çilingir sofralarının olmazsa olmazı sayılan 
mezelerden fesleğeni aşırıp evine götürmeye kalkana.  
6. Elindeki kadehe sahip olamayarak üzerine dökene.  
7. İşret meclisinde olduğu halde kendisini düğün ziyafetinde sa-
narak yemek talebinde bulunana.  
8.  Ud  enstrümanındaki  en  kalın  tel  olan  bam  telini  koparacak 
kadar ölçüyü ve ritmi kaçırana.  
9. Henüz birinci kadehte tıkanma emareleri gösterene.  
10. Sarhoşluğun ileri evrelerinde çenesi düşerek gevezelik etme-
ye başlayana. 
11.  İçki  masasındaki  düzenin  önemli  bir  parçası  olan  peçeteye 
mendil muamelesi yaparak sümkürene.  
12. Tuvalet gibi münasebetsiz mekânlarda sızıp kalana.
18
 
Anekdot: 18 
Cemmâz  anlatıyor:  Bir  sabah  kırda  gezintiye  çıkmış,  uygun  bir 
yer  bularak  kurulmuştum.  Benden  bir  ok  atımı  mesafede  yaşlıca  bir 
adam,  yanında  da  bir  çocuk  vardı.  Hava  henüz  sertliğini  koruyordu. 
Zaman  zaman  bu  ihtiyarın  “Bana  kürkümü  giydir”  dediğini  işitiyor, 
                                                           
17
 İçki âlemlerinin vazgeçilmez unsurlarından biri de   لْقُن veya   ت الَوُقُن kelimeleriyle ifade 
edilen  mezedir. Mezenin azlığı  ya da  tüketiminde ölçüye dikkat edilmemesi  kimi 
meclislerde işret  müdâvimlerini birbirine düşüren bir  faktör olabiliyor, bu  konuda 
usule riayet etmeyenler nazik biçimde uyarılıyordu: 
Bir ticâret erbâbı bir içki meclisine misafir olmuştu. Ancak bu zat bütün him-
metini  mezelere çevirip  sadece onlardan  hızlı  hızlı  yemeye başladı. Duruma 
tanık olan bir nükte erbâbı onun bu halini şöyle tasvir etti: “Bu zât-ı muhterem 
mezeyi içiyor, nebizi ise gıdım gıdım yudumluyor!”     Nesru’d-durr, VI, 334.  
18
 Nesru’d-durr, III, 172. el-Âbî, 13 sınıf dediği halde 12 rakamına ulaşabilmiştir. Ebû 
Hayyân da 13 kişilik bir  yasaklı listesinden söz eder, ancak orada da şu üç farklı 
grubu zikreder:  Müzik icrasında bulunana istek parçası verip bunda ısrarcı olana; 
şiir sözlerini terennüm ederken taktî‘  yapana (taktî‘: aruz ölçüsünde dizelerin durak 
yerlerini  belirtecek  biçimde  kesik  kesik  okunması);  parçaya  eşlik  edeyim  derken 
icracının  insicamını  bozup  hata  yaptırana.    Bkz.  el-Basâir  ve'z-zehâir,  I,  227-28. 
Kısmen farklı rivayetler için ayrıca bkz. et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye, VIII, 399;  en-
Nuveyrî, Nihâyetu’l-erab fî funûni’l-edeb (I-XXXIII), thk. Mufîd Kumayha ve eki-
bi, Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1.Baskı, Beyrut, 2004, IV, 127; el-Vâfî bi’l-vefeyât, IV, 
204-205. 

---

Abbasi Sarayının Sivri Dilli Nedimi: el-Cemmâz                         77 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
sonra  da  ufaklık,  ne  olduğunu  uzaktan  tam  kestiremediğim  bir  şeyi 
adama uzatıyordu. Bu hadise birkaç defa üst üste tekrar edince merak-
lanıp  bir  miktar  yaklaştım.  Gördüğüm  manzara  şuydu:  Meğer  yaşlı 
adamın  öbür  tarafında  bir  şişe  varmış  ve  ihtiyar,  çocuktan  ne  zaman 
kürkünü istese, çocuk bu şişeden doldurduğu bir kadehi adama uzatı-
yormuş. Meseleyi bu şekilde anlayınca hatırıma şairin şu beyti geldi: 
ًةَسْمَخ ًةَسْمَخ اَنْبِرَش اَذِإ
 
 
ْلا اَنْسِبَل ْدَقَف
ِلِخاَد ْنِم َوْرَف
 
Diktik mi tepemize beşer kadeh şarabı 
Giymiş gibi oluruz palto ile çorabı.
19
 
Anekdot: 19 
Cemmâz  bir  keresinde  arkadaşlarıyla  bir  içki  ortamında  eğleni-
yor,  şarkıcı  bir  câriye  de  nağmeleriyle  meclise  renk  katıyordu.  Câriye 
fasıl  icrâ  ettiği  sırada,  sadece  sahneye  yakın  bir  konumda  oturan 
Cemmâz’ın  işiteceği  şekilde  yelleniverdi.  Şarkıcı  ne  yakın  plandaki 
Cemmâz’ın  ne  de  diğerlerinin  işitmediğini  sanıyordu.  Kadeh  sırası 
Cemmâz’a gelip de parça seçimi için kendisine yönelerek “Senin için 
hangi  parçayı  çalmamı  istersin,  ey  Ebû  Abdullah?”  dediğinde, 
Cemmâz durumun farkında olduğunu ima et-mek amacıyla okumasını 
istediği parçanın giriş sözlerini kendisine hatırlattı: 
َي
ِنَمِّدلاِب َينِعَنْصَت اَم ،ُحيِر ا
 
 
ِنَسَح ٍرَظْنَم ِوْحَم ْنِم ِكَل ْمَك
 
Ey rüzgâr, gübrelikte ne aranıp duruyorsun? 
Ki nice güzel manzara seninle berbâd oldu!
20
 
Meseleyi  anlayan  cariye  gülmeye  başladı  ve  kulağına  eğilerek 
“N’olur bunu kimseye anlatma!” diye Cemmâz’a ricada bulundu.
21
 
                                                           
19
 el-Basâir ve'z-zehâir, IX, 102. Rabî‘u’l-ebrâr, II, 295. 
20
 Bu beyit, Arap  şiirinin  atlâl  temasını işleyen  seçkin parçalarından birine ait olup, 
halife  Hârûn  Reşîd’in  büyük  beğenisini  kazanması  dolayısıyla  ölümsüzleş-miştir. 
Esasen  ilk  şatırdaki  ‘dimen’  sözcüğü  ‘kabilesi  göçebe  bir  yaşam  süren  sevgilinin 
arkasında bıraktığı kalıntılar, harabelikler’ anlamına gelmekte ise de, nükteyi ya-
pan kişi burada kelimenin ikinci manası olan ‘gübrelik’e tel-mihte bulunmuştur. Bu 
beytin altında yer alan beyitler de kızın aleyhine yorum-lanabilecek şekilde devam 
etmektedir: 
ِنَمِّدلاِب َينِعَنْصَت اَم ،ُحيِر اَي
  
  
 
ِنَســَح ٍرَظْنَم ِوـْحـَم ْنِم ِكَل ْمَك
 
ِتــْثَدـْحَأَو اـَنَراــَثآ ِتْوــَحــَم
 
  
َت ْمَل ِبيـِبـَحْلا ِعـــْبَرــِب اًراـــَثآ
ِنُك
 
21
 Tabakâtu’ş-şu‘arâ, s. 374; el-Eğânî, XXVII, 9289; et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye, VII, 
249;
 
el-Kayravânî,  Muhtârât  min  kutbi’s-surûr  fî  vasfi’l-enbize  ve’l-humûr,  el-
İntişâru’l-Arabî, 1. Baskı, Beyrut, 2008, s. 226; Nesru’d-durr, VI, 359.  

---