Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
315 müəyyənləşdirilməsi, mənşəyinin və inkişaf yollarının tədqiqi XX əsr dilçiliynə aiddir. Dilimzin hərbi leksikasında beynəlmiləl hərbi terminlər xüsusi əhəmiyyət daşıyır.Dünyanın əksər dillərində olduğu kimi, Azərbaycan dilində də beynəlmiləl terminlər ümumi mənasına və formasına görə fərqlənməyərək, dilin leksikoloji qatında özünə spesifik bir yer tutmaqla müxtəlif sistemli dillərin qarşılıqlı əlaqəsinin və zənginləşməsinin əsas göstəricilərindən biri kimi özünü göstərir. Bu mənada,beynəlmiləl hərbi terminlərin dilimizə keçməsi, formalaşması, ayrı-ayrı hərbi məhfum və anlayışların beynəlmiləl xarakterli dil vahidləri ilə ifadə olunması bir tərəfdən dilimizin hərbi terminologiyasında funksionallığın effektivliyini şərtləndirirsə, digər tərəfdən onun beynəlxalq dil ailəsinə inteqrasiya etməsini asanlaşdırır. Digər dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də bütöv leksik vahidlərlə yanaşı, yunan və latın mənşəli beynəlmiləl formantların işlənməsi və bu formantların da əksəriyyətinin Qafqaz arealındakı dillərə rus dili vasitəsilə daxil olması tədqiqatçıların əksəriyyəti tərəfindən qəbul olunmuş bir tarixi həqiqətdir. “Tədqiqatçıların böyük bir qrupu iddia edir ki, rus dilinin təsiri ilə latın və yunan mənşəli formantlar türk dillərində də xüsusi fond əmələ gətirmişdir”. ******** Azərbaycan dili terminoloji baxımdan rus dili vasitəsilə Avropa dillərinə məxsus beynəlmiləl səciyyəvi terminlər aldığı kimi, bunun əksi olan dilçilik faktını da danmaq mümkün deyildir. Yəni rus dili də türk dillərindən bu və ya digər sahələrə aid söz və terminlər almağa məcbur olmuşdur ki, bu da müəyyən tarixi dövrlərlə və tarixi proseslərlə bağlı yaranan dilçilik hadisələrindəndir. Beynəlmiləl hərbi terminlərin əksəriyyətinin latın və fransız mənşəli olması və onların yayılma arealının genişliyi müxtəlif tarixi səbəblərlə bağlıdır. Belə ki, qədim latın dilinin bütün sahələrə aid terminoloji vahidlərin yaranmasındakı rolu danılmaz həqiqətdir. Dilimizdə işlənən latın mənşəli beynəlmiləl hərbi terminlər semantik məna baxımından daha çox hərbi rütbə, peşə adları, avadanlıq, əməliyyat adları və s. istifadə edilən vahidləridir. Həmin semantik mənaları bildirən və beynəlmiləl səciyyə daşıyan general, mayor, hospital, qranat, distansiya, diviziya, aparat, agent və s. kimi terminlər bu gün də dilimizin hərbi terminoloji qatında işlənməkdədir. Hazırda dilimizin hərbi terminologiyasında istifadə olunan, aktiv işlədiləməsi ilə seçilən və artıq beynəlmiləl hərbi termin kimi qəbul olunmuş fransız mənşəli leksik vahidlər də çoxluq təşkil edir. Doğrudur, bəzi mənbələrdə fransız və latın mənşəli terminlər qarışdırılır, bu və ya digər hərbi terminin müəyyən edilməsində fərqliməqamlara rast gəlmək olur. Bu isə təbii ki, fransız və latın dillərinin geneoloji qohumluğu və ortaq leksik elementlərinin çoxluğu ilə izah oluna bilər. Fransız mənşəli hərbi terminlər hərb işinin çox müxtəlif sahələrinə aid anlayışları ifadə edir və dilimizdəki beynəlxalq hərbi terminlərin çox böyük bir ******** Xəlilova S. İnternasional terminlər. Bakı, 1991, s.34. 316 qismini əhatə edir. Ona görə də dilimizdə blokada, bomba, qarnizon, parol, paraşüt, serjant, eşalon, ekipaj, desant, partizan, karabin, patrul və s. kimi onlarla fransız mənşəli beynəlmiləl hərbi terminlər dilimizin aktiv leksik qatının vahidləridir. Avropa mənşəli bir çox beynəlmiləl terminlər bəzən ərəb-fars mənşəli terminlərlə əvəz edilir. Lakin bu proses dildə söz yaradıcılığı baxımından o qədər də böyük əhəmiyyət kəsb etmir. Belə ki, dilimizdə uzun müddət işlədilən beynəlmiləl səciyyəli aqressiya hərbi terminini təcavüz, diversiya termininitəxribat, ekipaj terminini heyət sözləri ilə əvəz etmək o qədər də effektli deyil. Çünki bu leksik vahidlərin hər biri alınmadır və belə müvazilik dildə ağırlıq yaradır. Dilimizin lüğət tərkibində yunan, latın və fransız mənşəli terminlərlə yanaşı beynəlmiləl səciyyəli ərəb mənşəli admiral, alman mənşəli yefreytor, raket, ingilis mənşəli tank, miçman, snayper, rus mənşəli zastava, starşına, polyak mənşəli polkovnik, holland mənşəli matros, türk mənşəli kazak, yeniçəri və s. terminlər də işlədilir. Bu terminlərin dilə daxil olma yolları bir-birindən fərqləndiyi kimi, leksik-semantik məna qrupları və funksional fəallığı da bir-birindən seçilir. Leksik- semantik məna baxımından bu sözlər hərbi terminologiyanın, demək olar ki, bütün sahələrini əhatə edə bilən vahidlərdir. Belə ki, onların böyük bir qrupu hərbi rütbə adları (general, polkovnik, leytenant, mayor, admiral), bir qismi hərbi vəzifə və peşə adları (adyutant, partizan, agent, komissar, desant), bir hissəsi hərbi hissələrin və bölmələrin adlarını (qarnizon, batareya, diviziya, polk), digər bir qismi döyüş texnikasını, və silah adlarını (raket, blindaj, anqar, avtomat, pulemyot, patron), bir hissəsi isə döyüş əməliyyatı və tapşırıqlarının adlarını (diversiya, marş, parad) bildirməyə xidmət edir. Milli ordu sahəsindəki quruculuq işləri genişləndikcə hələ dil vahidləri ilə ifadə olunmayan və buna cəhd edilməyən bir çox hərbi məhfum və anlayışların işlənmə reallığı da artır, bu və ya digər yeni hərbi fikirlərin ifadə olunma, qavranılma ehtiyacı yaranır. Bu zaman onların dil vahidləri ilə ifadə olunması üçün ənənəvi olaraqöncə dilimizin milli bazasına müraciət edilir. Bu mümkün olmadıqda başqa dillərin, daha çox halda isə rus dilinin leksik vahidlərinə üz tutulur. Belə halda dilimizin lüğət tərkibində alınma sözlərin, eyni zamanda beynəlmiləl terminlərin sayı çoxalmağa başlayır. Bəzən isə Avropa mənşəli beynəlmiləl terminlər daha qədimdən dilimizdə işlənən ərəb-fars mənşəli sözlərlə qoşa işlədilir və “əksər halda üstünlük ənənəvi sözlərə verilir” (İ.Qasımov). Agent, adyutant, diversiya və s. vahidlər müəyyən dövr ərzində casus, yavər, təxribat sözləri ilə paralel işlədilmiş, sonra isə üstünlük ikincilərə verilərək birincilərin sıxışdırılıb hərbi terminologiyadan çıxarılmasına səbəb olmuşdur. Bizcə, son dövrlərdə dilimzə daxil olan Avropa mənşəli beynəlmiləl terminlər onların sinonimi olan ərəb-fars mənşəli sözləri müəyyən dərəcədə sıxışdırmağa başlayıb. Bunu hərbi leksikaya adi etmək olar. Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|