Geog 1 (38-янги). p65

47
„Past“ Afrikada qumli past-balandliklar ko‘p bo‘lgan Sah-
royi Kabir, tekis va botqoqli Kongo botig‘i, plato va tog‘lik
(Darfur, Axaggar, Tibesti va boshqa)lar asosiy relyef shakl-
laridir. Sahroyi Kabirdan shimoli g‘arbida Atlas tog‘lari joylash-
gan. Uning eng baland joyi  Òubkal cho‘qqisidir (4 165 m). „Ba-
land“ Afrikada Efiopiya tog‘ligi, Sharqiy Afrika yassi tog‘ligi va
Janubiy Afrika yassi tog‘lari joylashgan. Bu yerda ham tog‘
oralig‘idagi (Viktoriya, Kalaxari) va Sharqiy Afrika yer yorig‘i
o‘tgan zonadagi chuqur cho‘kmalar bor. Sharqiy Afrika yassi
tog‘ligida Kilimanjaro (5 895 m), Keniya (5 199 m), Margerita
(5 109 m) va boshqa tog‘ cho‘qqilari mavjud. Sharqiy Afrika
tog‘ligidan shimol tomonda Efiopiya tog‘ligi joylashgan. Plato,
tog‘lik va yassi tog‘likdan boshlanadigan yoki oqib o‘tadigan
daryo vodiylarida relyefning dara, kanyon, sharshara (Vikto-
riya, Livingston, Stenli), ostonalar ko‘p hosil bo‘lgan. Afrika-
ning eng baland (Kilimanjaro vulqoni, 5 895 m) va eng past
nuqtalari (Afar botig‘idagi Assal ko‘li, –153 m) ham „baland“
Afrikada joylashgan. „Past“ Afrikaning eng past joyi Kattara
botig‘idir (–133 m).
Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Gondvana, Buyuk Afrika yer yorig‘i, gorst, graben, mis
mintaqasi, Tanganika.
Nazorat uchun savollar
1. Gondvana qanday yirik materik?
2. Afrika qanday foydali qazilmalarga boy?
3. Afrikaning ko‘p qismini qanday relyef shakli egalla-
gan?
Amaliy topshiriqlar
1. Yozuvsiz xaritaga Afrikaning yirik relyef shakllarini tu-
shiring.
2. Atlasdan Sharqiy Afrika yer yorig‘ini toping.

---

48
               
20- §. Materik iqlimining
           xususiyatlari
Iqlimning tarkib topishi. Afrika deganda dastlab jazirama
issiqda chiniqqan, qora tanli, jingalak sochli odamlar ko‘z
o‘ngimizda gavdalanadi. Haqiqatan ham Afrikaga „issiq ma-
terik“ nisbati bejiz berilmagan. Tropiklar oralig‘ida Quyosh
ufqdan juda balandda va har yili ikki marta zenitda bo‘ladi.
Shuning uchun uning juda katta qismida xohlagan oyning
o‘rtacha harorati +20 °C dan ortiq. Hatto eng shimoliy va janu-
biy qismlarida qish oyining o‘rtacha harorati +10 +15 °C dan
pastga tushmaydi.
Afrika iqlimining tarkib topishida uning geografik o‘rni,
havo bosimi va massalari, relyefi, okean oqimlari kabi omillar
kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Ekvatorga yaqin joylashgan o‘rniga ko‘ra
juda katta miqdorda quyosh radiatsiyasini (yiliga bir kv sm
 
ga
160 — 200 kkal) oladi. Yil fasllari yog‘in miqdoriga qarab farq-
lanadi. Ekvatorial hududlarda past bosimli mintaqalar, tropik
kengliklarda esa yuqori bosimli mintaqalarning tarkib topishi
Quyoshning balandligiga bog‘liq. Shunga binoan materik ustida
ekvatorial, tropik va mo‘tadil havo massalari harakatlanadi.
Materik iqlimining shakllanishida doimiy shamollar — pas-
satlarning ta’siri kuchli. Yil davomida Atlantika okeanidan esa-
digan nam havo massalari Gvineya qo‘ltig‘i sohillari va ekvato-
rial zonalarga juda ko‘p yog‘in keltiradi. Masalan, Gvineya
qo‘ltig‘i sohilidagi Debunja hududiga yiliga 10 000 mm gacha
yomg‘ir yog‘adi.
 Yog‘inlar taqsimotiga relyef shakllari ta’sir etadi. Nam
havo massalarining yo‘nalishiga ro‘para turgan tog‘ yonbag‘irla-
riga ko‘p yog‘in tushadi.
Okean oqimlari materik iqlimini tubdan o‘zgartirib yuboradi.
Agar sohil bo‘yida sovuq oqim bo‘lsa, yog‘in yog‘maydi va
cho‘l iqlimi tarkib topadi (masalan, Namib, Somali). Kanar,

---

49
Bengela sovuq oqimlari ustidan esadigan shamollar materikka
sovuq havo olib keladi. Lekin yuqoridagi havo iliq bo‘lishiga
qaramasdan, qirov va tumanlar hosil bo‘lsa-da, yog‘in yog‘-
maydi. Natijada qurg‘oqchil cho‘llar tarkib topadi.
Iqlim xususiyatlari. Afrika — eng issiq materik. Bu uning
katta qismi yoritilish mintaqasida joylashganligidandir. Sayyora-
mizdagi eng issiq harorat shu yerda  kuzatilgan (Triðoli shahri
yaqinida +58 °C). Lekin eng baland tog‘larda doimiy qor va
muzliklar bor. Afrika iqlimining o‘ziga xos xususiyatlari iqlim
mintaqalarida yaqqol namoyon bo‘ladi.
Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Eng issiq materik, yoritilish mintaqasi, quyosh radiatsiyasi,
o‘rtacha harorat, Triðoli, sovuq oqimlar.
Nazorat uchun savollar
1. Afrika iqlimi qaysi omillar ta’sirida tarkib topadi?
2. Nima uchun Afrikani eng issiq materik deymiz?
3. Afrikada qanday havo massalari mavjud?
Amaliy topshiriqlar
1. Afrikaning iqlim xaritasini yozuvsiz xaritaga tushiring.
2. Daftaringizga ko‘p va oz miqdorda yog‘in yog‘adigan joy-
larni, shamollar yo‘nalishini va ularning sabablarini yozing.
3. Relyef bilan iqlim xaritalarini taqqoslang va tahlil qiling.
21- §. Iqlim mintaqalari
Afrikada bitta ekvatorial, ikkitadan subekvatorial, tropik va
subtropik iqlim mintaqalari shakllangan.
Ekvatorial mintaqa. Bu mintaqa Kongo daryosi havzasining
bir qismini va Gvineya qo‘ltig‘i sohillarini qamrab olgan. Bu
yerlarda yil davomida ekvatorial havo massalari hukmronlik
4 — A. Soatov,  A. Abdulqosimov, M. Mirakmalov

---

50
qiladi. O‘rtacha yillik va oylik harorat doim yuqori va bir tekis
taqsimlangan bo‘lib, u 26 °C ga teng. Yog‘in ham bir tekis
yog‘adi. Ayrim joylarda 10 000 mm yog‘in yog‘adi. Shuning
uchun o‘simliklarning o‘sishi yil bo‘yi to‘xtovsiz davom etadi.
Bu mintaqada har kuni ertalab Quyosh yaraqlab nur sochib
turadi va yer yuzini kuchli isita boshlaydi. Tush paytlariga borib
qizigan va namga to‘yingan havo yuqoriga ko‘tarilib, bulut hosil
qiladi. Tushdan keyin esa kuchli yomg‘ir yog‘adi. Kechga yaqin
Quyosh yana nurini socha boshlaydi. Bunday ob-havo kun, oy
va yil davomida deyarli takrorlanib turadi. Ekvatorial mintaqa
uchun yil bo‘yi bitta yoz fasli xosdir.
Subekvatorial mintaqa. Subekvatorial iqlim mintaqasi ekva-
torial iqlim mintaqasini shimol va janubdan o‘rab turadi. Che-
garalari ekvatordan shimol va janub tomonlarga 15 — 20 °
 
keng-
liklargacha cho‘zilib borgan. Subekvatorial iqlim ekvatorial
iqlimdan yog‘in miqdorining nisbatan kamligi va yog‘inlarning
fasllar bo‘yicha notekis taqsimlanishi bilan farq qiladi. Bu yerda
ikkita fasl, ya’ni sernam yoz, quruq qish aniq ifodalangan.
Tropik mintaqa. Bu mintaqa ikkala yarimsharning tropik
kengliklariga to‘g‘ri keladi. Shimoliy tropik iqlim mintaqasi
Sahroyi Kabirning juda katta qismini egallagan. Bu yerning
iqlimi faqat materikda emas, balki butun dunyoda eng issiq va
eng quruq iqlim hisoblanadi. Masalan, yoz nihoyatda issiq
bo‘lib, havoda bulut deyarli bo‘lmaydi, Quyosh toshloq va
qumli cho‘llarning yer yuzasini 70 — 80 °C gacha qizdiradi,
havo harorati 40 — 45 °C gacha ko‘tariladi. Kechasi esa yer yu-
zasi va havo harorati 0 °C gacha pasaygani kuzatilgan.
Shimoliy tropikning yoz oylarida vaqt-vaqti bilan kuchli
samum  (arabcha — issiq shamol) va hamsin  (issiq, quruq, kuchli
janubiy va janubi-g‘arbiy shamol) shamoli esib, qum bo‘roni
bo‘lib turadi. Quruq o‘zan — vodiylar to‘satdan yog‘gan yom-
g‘ir suvi bilan to‘yinadi.
Subtropik iqlim mintaqasi. Afrikaning chetki janubiy va shi-
moliy hududlari subtropik iqlim mintaqasida joylashgan. Bu
yerda mavsumiy havo massalari almashinadi: yozda dengiz
tropik havosi, qishda mo‘tadil kengliklarning dengiz havosi

---