Geog 1 (38-янги). p65

51
hukmron. Natijada, subtropiklarning O‘rta dengiz iqlimi tiði
shakllangan. Janubiy Afrikaning janubi-sharqiy qirg‘oqbo‘yi
hududlarida yog‘in yil davomida bir me’yorda yog‘adi, lekin
musson shamollari yozda eng ko‘p yog‘in keltiradi. Materik-
ning shimoli g‘arbi (iyul oyining o‘rtacha harorati +27 +28 °C,
yanvarda +11 +12 °C) va janubi-g‘arbida (iyul +13 +14 °C, yan-
varda +21 °C), aksincha, yoz quruq keladi, qishda namgar-
chilik bo‘ladi.
Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Iqlim mintaqalari, Sahroyi Kabir, toshloq cho‘l, samum,
qum bo‘ronlari, vodiy.
Nazorat uchun savollar
1. Afrikada qanday iqlim mintaqalari shakllangan?
2. Afrika iqlimining tarkib topishida qanday havo massa-
lari qatnashadi?
Amaliy topshiriqlar
1. Iqlim mintaqalarini yozuvsiz xaritaga tushiring.
2. Yozda va qishda yog‘in yog‘adigan iqlim mintaqalarini
aniqlang.
22- §. Ichki suvlari
Afrikaning yerusti va yerosti suvlari uning ichki suvlarini
tashkil etadi. Ularni havzalar bo‘yicha o‘rganib chiqamiz. Bular
Atlantika va Hind okeani havzalari hamda berk havzalardir.
Afrikaning yerusti suvlari daryolar, ko‘llar, suv omborlari,
kanallardan iborat.
Nil — dunyodagi eng uzun (6 671 km) daryolardan biri.
U Sharqiy Afrika yassitog‘ligidan boshlanadigan Oq Nil bilan
Efiopiya tog‘ligidan boshlanadigan Ko‘k Nil irmoqlarining qo‘-
shilishidan Nil nomini oladi. Uning irmog‘i Kagera 3°
  j. k. (ja-

---

52
nubiy kenglik) dan boshlanib, Viktoriya ko‘liga quyiladi. Oq Nil
shu ko‘ldan oqib chiqadi. Nil daryosi O‘rta dengizga quyilish
joyida katta delta hosil qiladi. Vatandoshimiz  al-Farg‘oniy
(IX asr) birinchi bo‘lib Nil daryosi misolida suv sarfini o‘l-
chaydigan „nilometr“ qurilmasini bunyod etgan.
Kongo  (Zair) uzunligiga (4 320 km) ko‘ra Afrikada ikkinchi,
lekin sersuvligi (1 414 kub km) va havzasining maydoniga
(3 691 ming kv km) ko‘ra birinchi, dunyoda esa Amazonka
daryosidan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Uning Lukuga irmog‘i
Òanganika ko‘lidan boshlanadi. Daryoning suv sarfi yil davo-
mida deyarli o‘zgarmaydi. Bunga sabab yillik yog‘inlarning bir
me’yorda yog‘ishidir. Kongo quyi va yuqori oqimida ko‘plab
ostonalar va sharsharalar hosil qilgan. Jumladan, quyi oqimida
Livingston sharsharalar guruhi mavjud. O‘rta oqimida ekvatorni
ikki marta kesib o‘tadi. U Nil daryosidan farq qilib, delta hosil
qilmaydi.
Niger uzunligiga va havzasining maydoniga ko‘ra Afrikaning
uchinchi daryosi. Yuqori va quyi oqimlarida ostonalar va shar-
sharalar ko‘p. O‘rta oqimida Sahroyi Kabirga tutash tekis va bo-
tiq relyefli cho‘l zonasidan oqib o‘tadi.
Oranj daryosi Afrikaning janubida joylashgan. U sharqda
Drakon tog‘laridan boshlanib, g‘arbda Atlantika okeaniga qu-
yiladi.
Afrikaning  Zambezi,  Limpopo,  Rufiji,  Òana,  Jubba,  Uabi-
Shebelle va boshqa ko‘plab kichik daryolari Hind okeani hav-
zasidan o‘rin olgan. Bulardan eng yirigi Zambezi daryosidir
(uzunligi 2 660 km). Daryoda ko‘plab ostonalar va sharsharalar
hosil bo‘lgan. Quyi oqimida delta tarkib topgan va kemalar
qatnaydi. Daryodagi Viktoriya sharsharasi keng (1 800 m) suv
oqimini hosil qilib, 120 m balandlikdan tor daraga oqib tushadi.
Bu dunyodagi eng yirik va go‘zal manzarali sharsharalardan
hisoblanadi.
Berk havzada joylashgan Shari daryosi Chad ko‘liga
quyiladi. Afrikaning barcha yirik daryolarida baliqlar mo‘l.
Viktoriya, Òanganika, Nyasa ko‘llari asosiy ko‘llardir. Viktoriya
tektonik botiqda, qolgan ikkitasi Afrika yer yorig‘ida joylashgan.

---

53
Barchasi oqar ko‘llardir. Chad, Rudolf,  Rukva  oqmas ko‘llar
guruhiga kiradi. Chad ko‘liga yog‘ingarchilik paytida daryolar ko‘p
suv keltiradi. Bu paytda ko‘l maydoni ikki baravar kengayadi.
Yerosti suvlari Afrikaning qurg‘oqchil hududlarida yagona
suv manbayi hisoblanadi. Sahroyi Kabir, Namib, Kalaxari va
Somali cho‘llarida yerosti suvlari topilgan.
Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Ichki suvlar, berk havza, ostonalar, sharsharalar, al-
Farg‘oniy, nilometr, Viktoriya, Livingston sharsharalari.
Nazorat uchun savollar
1. Afrikaning ichki suvlarini qanday havzalarga bo‘lish
mumkin?
2. Qaysi daryolar eng uzun, havzasi katta va sersuv?
3. Oqar va oqmas ko‘llar qayerda joylashgan?
Amaliy topshiriqlar
1. Afrikaning ichki suvlarini yozuvsiz xaritaga tushiring.
2. Yirik daryolarning qanday geografik obyektlardan oqib
o‘tishini daftaringizga yozing.
23- §. Ekvatorial o‘rmonlar va
savannalar
Afrika materigida doimiy sernam ekvatorial o‘rmonlar zo-
nasi bir marta, fasliy nam o‘rmonlar, savannalar va siyrak
o‘rmonlar, chalacho‘l va cho‘llar, qattiq bargli doimiy yashil
o‘rmon va butazor zonalari ikki martadan takrorlanadi. Òog‘-
larda balandlik zonalligi mavjud.
Ekvatorial o‘rmonlar zonasi. Bu zona ekvatorial iqlim
mintaqasida, ekvatorga tutash hududlarda va Gvineya qo‘ltig‘i
sohillarida tarkib topgan. Uni gileya yoki yomg‘irli o‘rmonlar
deb ham atashadi.

---

54
Òog‘ jinslarida temir birikmalarining borligi qizil-sariq
ferralit tuproqlarni hosil qilgan. Òuproqlar chirindiga boy emas.
O‘simliklar oziqani ko‘proq barglari orqali oladi.
Ekvatorial o‘rmonlarning asosiy xususiyati doimiy yashil-
ligi, ko‘p yarusliligi va juda qalinligidir. Ba’zan tangadek joyga
ham quyosh nuri tushmaydi. Bu yerda o‘simliklarning 25 000 tu-
ri, jumladan, daraxtlarning 1 000 turi mavjud. Yuqori yarusda
(35 — 50 m)  seyba,  palma daraxtlari ko‘proq. O‘rta yarusda
moyli palmalar, quyi yarusda esa rafiya palmasi  bilan daraxt-
simon paporotniklar,  lianalar, eng pastda o‘t o‘simliklar va bu-
tazorlar tarqalgan.
Hayvonlarning ko‘pchiligi daraxtlarda yashaydi. Turli qush-
lar, kemiruvchilar, hasharotlar, martishkalar, shimpanzelar
daraxtlarda umr kechiradi. Yerda faqat mitti Afrika bug‘uchasi
(bo‘yi 40 sm), karlik begemot (bo‘yi 80 sm), o‘rmon fili,
okapi, gorilla va boshqalar yashaydi. Yirik yirtqich hayvonlardan
qoplon uchraydi.
O‘rmonning barcha qismlarida chumolilar tarqalgan. Qush-
larning yuzlab turi, ilon, kaltakesaklar bor. Ekvatorial o‘rmon-
lar zonasi mavsumiy nam o‘rmonlar bilan almashadi. Òabiati
ekvatorial nam o‘rmonlar tabiatiga o‘xshash, faqat qishda bir-
ikki oy kam yog‘in yog‘adi, ba’zan yog‘insiz bo‘ladi. Lekin
hayvonlar turi va soni ko‘payadi.
Savannalar. Afrika maydonining 40 % ini savannalar egal-
laydi. Bu yerlardagi baland bo‘yli o‘t o‘simliklar dasht land-
shaftlarini eslatadi, tabiatning fasliy o‘zgarishi kuchli, sernam
va qurg‘oqchil fasllar almashinib turadi. Savannalar yirik hay-
vonlarning ko‘pligi bilan ajralib turadi.
Mavsumiy nam ekvatorial o‘rmonlar zonasiga tutash zona-
chasida qalin o‘t o‘simliklarning bo‘yi 3 m ga yetadi. Òo‘p-to‘p
daraxtzorlar, butazorlar savanna uchun xos. Bu yerlarda qizil
ferralit tuproqlar tarkib topgan.
Yog‘in, asosan, yozda yog‘adi. Òuprog‘i qizil-qo‘ng‘ir, o‘t
o‘simliklar uncha baland emas, uzoq masofada yakka va to‘p-
to‘p daraxtlar va butazorlar uchraydi. Eng ko‘p tarqalgan

---