Fesil indd
Yüklə 5,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Haşiyə 7.4 Azərbaycanda insan
191 ekoloji təhlükə sahəsi olan marjinal mühitdə yaşaması bu problemləri daha da mürəkkəbləşdirir. Yoxsulla- rın subtropik quraqlıqlar və dağətəyi çöllər kimi ekoloji təhlükənin yüksək olduğu və bioloji və resurs- ların məhsuldarlığının aşağı olduğu yerlərdə yaşaması artan tendensiyaya çevrilmişdir. Torpaq və digər təbii ehtiyatlardan istifadə imkanının məhdud ol- ması kənd yerlərində yoxsulluğun digər əsas aspektlərindəndir – ucqar yerlərdə yaşayan yoxsul insanların yarısından çoxu kifayət qədər gəlir əldə etməyə im- kan verməyən çox kiçik torpaq sahələrinə malikdirlər, onların təqribən dörddə biri isə ümumiyyətlə torpaqsızdır. Beləliklə, həm ekoloji şərait, həm də təbii ehtiyatların müxtəlifliyindən istifadə etmək imkanı yoxsul insanların öz həyat şəraitlərini təmin edə bilməsi üçün əhəmiyyətlidir. “Müxtəliflik” əsasdır, belə ki, yoxsul insanların ekoloji şərait dəyişdikdə təbii ehtiyatlardan istifadəni davamlı olaraq diversifikasiya edə bilmələri üçün seçimlərinin olması şərtdir. Azərbaycan kontekstində, yaşamaq üçün vasitələr və ətraf mühit arasında- kı əlaqəni təsvir edən ən nümunəvi hal torpaq resurslarının idarə edilməsidir. Azərbaycan əhalisinin yarısının kənd yerlərində yaşadığını nəzərə alsaq, kənd təsərrüfatı üçün yararlı olan torpaqların saxlanması və təbii ehtiyat bazasının mühafizə edilməsi xüsusilə əhəmiyyətlidir. Keçmiş illərdə keçid dövrünün problemlərinin və kənd təsərrüfatı sektorunda aparılan mövcud islahatların nəticəsi olaraq torpaqların məhsuldarlığını azaldan müxtəlif fenomenlər yaran- mışdır: əkin növbəliliyinin pozulması; örüş və otlaqlardan ifrat istifadə; kom- mersiya məqsədilə meşələrin qeyri-qanuni surətdə qırılması; irriqasiya və drenaj sistemlərinin pis vəziyyətdə olması və s. Bu cür təcrübənin nəticəsi kimi torpaq- ların 43%-i eroziyaya məruz qalmış, 20%-i duzlaşmış, örüşlərin 70%-i deqrada- siyaya uğramış və torpaqların məhsuldarlığı azalmışdır. Nisbətən kiçik ölçülü (təqribən 1-3 ha) torpaqlara sahib olma və torpaqların deqradasiyası problemi, 40 faizi kənd təsərrüfatını əsas gəlir mənbəyi kimi görən kənd əhalisinin rifahına mənfi təsir göstərir və kənd yerlərində yoxsulluğun yaranmasının əsas amilinə çevrilir. Ətraf mühit və sağlamlıq Ətraf mühit insanların sağlamlığına bir neçə yolla – müxtəlif fiziki, kimyəvi və bioloji risk faktorlarına məruz qoymaqla təsir göstərir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına görə beş ən böyük ekoloji risklər – yararsız su və normalara cavab verməyən sanitariya şəraiti, qapalı məkanlarda tüstü, qurğuşun təsirinə məruz
Yer kürəsində həyatn müxtəlifliyidir. O, əhali qruplarnda fərdlər və ya bitkilərin fəsilələri arasndak kimi genetik səviyyədə mövcud olan müxtəlifliyi – növlərin, ekosistemlərin və yaşayş mühitinin müxtəlifliyini ehtiva edir.
192 qalma, ətraf havanın çirkli olması və iqlimin dəyişməsi – qlobal miqyasda ölüm və xəstəlik hallarının 10%-nə və 5 yaşından aşağı uşaq- lar arasında ölüm və xəstəlik hallarının dördə birinə görə cavabdehdir. Qapalı və açıq məkandakı çirkli hava, içməyə yararsız su və qeyri-təkmil sanitari- ya şəraiti nəticəsində yaranan xəstəliklərin əsas yükünü kasıb ölkələrdə yaşayan, xüsusilə məhrumiyyətlərlə üzləşən insanlar daha çox hiss edirlər. Qapalı məkanda havanın çirkli ol- ması inkişaf etməkdə olan ölkələrdə təqribən 2 milyon adamın vaxtından əvvəl ölməsinə səbəb olur ki, bu da digər ölkələrdə yaşayan adamlar- la müqayisədə İİİ aşağı olan ölkələrdə 11 dəfə çox adamın ölməsi deməkdir. Bu ölüm halla- rının yarısından çoxu pnevmaniya səbəbindən 5 yaşından aşağı uşaqlar arasında yayılmışdır. İİİ aşağı, orta və yüksək olan ölkələrdə yaşayan qruplar ətraf havanın çirklənməsi səbəbindən daha böyük risklə üzləşirlər. Şəhər yerlərində çirkli havanın dünyada hər il 1.3 mil- yon insanın ölümünə səbəb olması müəyyən edilmişdir. Orta gəlirli ölkələrdə yaşayan əhali bu yükə qeyri-bərabər qatlanır. İqlimin dəyişməsi malariya və denge qızdırması kimi tropik xəstəlikləri yaymaq- la və əkinlərin məhsuldarlığını azaltmaqla bu fərqlərin daha da kəskinləşməsi təhlükəsini ya- radır. Çirkli su və standartlara cavab verməyən sanitariya və gigiyena şəraiti dünyada yayılan xəstəliklərin 10 başlıca səbəblərindəndir. İİİ aşağı olan ölkələrdə hər 10 adamdan 6-sının təmiz su əldə etmək imkanı məhduddur, 10- dan 4-ü sanitariya standartlarına cavab verən tualetlərə malik deyildir ki, bunlar da pis qi- dalanma və xəstəliklərin yaranmasına gətirib çıxarır. Diareya xəstəliyi səbəbindən baş verən ölüm halları (88%) çirkli su və normalara ca-
sağlamlğ və ətraf mühitin vəziyyəti Əldə olan məlumatlar göstərir ki, zərrəciklərlə çirklənmə insan sağ- lamlğ üçün daha ciddi təhlükə yaradr. Hesablamalara görə zərrə- ciklərlə çirklənmə Azərbaycanda hər il 1450-3800 vaxtndan əvvəl ölüm və 9800 xroniki bronxit və digər tənəffüs yollar xəstəliklərinin törəməsinə səbəb olur. Son illər ərzində Azərbaycanda sanitariya normalar və təmiz su əldə etmək imkanlar yaxşlaşsa da, bu sahələrdə problemlər qalmaqda davam edir. Ucqar rayonlarn əhalisinin 2002-ci ildə yalnz 62%- nin təmiz su əldə etmək imkan vardsa, 2010-ci ildə bu rəqəm 71% olmuşdur, lakin bu rəqəm orta səviy- yədən yuxar gəlirlər əldə edən ölkələrin orta göstəricisindən aşağ- dr və diareya 5 yaşndan aşağ uşaq- lar arasnda ölüm hallarnn 8%-nə səbəb olur. Sovet dövründə ekoloji cəhətdən qaynar nöqtə kimi tannan Sumqayt şəhərində son illərdə çirklənmənin illik səviyyəsində azalmalar müşa- hidə edilmişdir. Bununla belə yğlb qalmş və mövcud zərərli maddələr sağlamlğa ciddi təhlükə (xüsusil uşaqlarda) yaratmaqda davam edir. Digər ekoloji təhlükə neftçxarma sahələrinin yaxnlğnda yerləşən yaşayş obyektlərinin radioaktiv tə- sirə məruz qalmasdr ki, bu da xüsusilə uşaqlarda leykimiya və radioaktiv təsir nəticəsində inkişaf edən digər xəstəliklərin yaranmasna səbəb olur. Mənbə: Azərbaycann Şəhər Ekolo- giyas Profili, 2005, Asiya İnkişaf Bank; Ümumdünya Səhiyyə Təş- kilatnn hazrladğ Azərbaycann Səhiyyə Profili; Ümumdünya Bank- nn məlumat bazas Yüklə 5,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|