Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 21 V.A.Nikonov 2 , qumıq dilçisi A.A.Satıbalov 3 , qazax dilçisi T.Canuzakov 4 , tatar dilçisi Q.F.Sattarov 5 , başqırd dilçisi T.X.Kasimova 6 , özbək dilçisi E.Beqmatov 7 və başqalarının xü- susi rolu olmuşdur. Adları çəkilən müəlliflərin əsərləri türk xalqlarının dili, tarixi, etnogenezi, etnoqrafiya və psixologiyası barədə müəyyən təsəvvür yaradır. Burada antroponimik va- hidlərin fonetik, leksik-semantik, morfoloji və sintaktik xüsu- siyyətləri, əsasən, müasir dil prizmasından işıqlandırılmışdır. Türk xalqları antroponimlərinin tədqiqi məsələlərindən bəhs edərkən «Ономастика Узбекистана» (Ташкент, 1989) konfrans materiallarındakı ―Antroponimika‖ bölməsinə də mü- nasibət bildirmək lazımdır. Bu bölmədə 32 məqalə verilmişdir. Məqalələrdə qədim türk antroponimləri, alınma antroponimlər, dastanlarda antroponimlər, antroponimlərdə motivləşmə məsə- ləsi, antroponimlərin yaranma yolları, bəzi türk mənşəli antro- ponimlərin etimologiyası, antroponimlərin üslubi-linqvistik 2 В.А.Никонов. «Имя и общество». Москва, 1974, Среднеазиатские материалы для словаря личных имен: В кн: Ономастика Средней Азии: Москва, 1978. 3 А.А.Сатыбалов. К вопросу о личной ономастике у кумыков: «Советской языкознание», т.II, Ленинград, 1936. 4 Т.Жанузаков. Казак тili ономастикасынын кеjбiр мəселерi. Алма-Ата, 1960. Обычайии традиции в казахской антропонимии. В кн. Этног- рафия имен Москва, 1971, Esiminiz kim? Alma-Ata, 1989. 5 Г.Ф.Саттаров. Сословные титулы и древнетатарские личные имена. В. Кн. Ономастика Повольжя – I, Удьяновск, 1969; Татарская антропо- нимия в этнолингвистические связи. Баку, «Советская тюркология», 1978, № 3, с.22-23. 6 Т.Х.Касимова. Антропонимы в Башкирских шежере. В кн. Ономасс- тика Поволжья, Уфа, 1973, с.66-71, Древнебашкирские антропонимы: АКД, Уфа, 1975, Некоторые обычаи наречения имен у Башкир. Кн. Ономастика Повольжя – 2; Гормкий, 1971, с.52-54. 7 Э.Бегматов. Исмингизнинг магноси нима? Ташкент, 1968, Антропонимика узбекского языка, АКД, 1965. Язизхан Танрыверди 22 xüsusiyyətləri və s. məsələlər elmi təhlilə cəlb edilmiş və uyğun dil faktları ilə əsaslandırılmışdır. Türk xalqları antroponimiyasında antroponimik vahidlə- rin tarixi-etimoloji istiqamətdə araşdırılması, antroponimlərin fonetik, leksik və qrammatik baxımdan müqayisəli tədqiqi, əksər türk xalqları üçün xarakterik olan adlar, türk mənşəli şəxs adlarının sistemli tədqiqi, antroponimlərin transkripsiyası, apel- yativi arxaikləşən antroponimlərin müəyyənləşdirilməsi, arxaik antroponimlərin dəqiqləşdirilməsi və s. kimi məsələlər, demək olar ki, öyrənilməmişdir. b) Azərbaycan dilçiliyində şəxs adlarının tədqiqi tarixi Azərbaycan antroponimlərinin təhlili ilə bağlı ilk qeydlərə A.Bakıxanovun əsərlərində təsadüf olunur. Müəllifin yara- dıcılığında toponim, hidronim və etnonimlərin təhlili ilə yanaşı, antroponimlərin araşdırılması da müşahidə edilir. Bu baxımdan onun 1843-cü ildə yazdığı ―Adlar və titullar‖ adlı əsəri antro- ponimiyamız üçün qiymətli mənbədir. Əsərdə xan, sultan, mə- lik, bəy, ağa, minbaşı, yüzbaşı, naib, qalabəyi, usmi, qazı, mül- kədar, vəkil, sərkar, darğa, mirab, mizandar, kovğa, kəndxuda, nökər, qul, bəyzadə, eşikağası, tərxan və s. titulların leksik mənası, mənşəyi və işlənmə dairəsi izah edilir (27-136-141). Bundan əlavə, A.Bakıxanov ―Gülüstani-İrəm‖ (1841) əsərində Şirvanşahların ləqəbləri, nəsəbləri və tarixi şəxsiyyətlərin tərcümeyi-halları, onların təxəllüsləri haqqında məlumatlar da vermişdir (28). Azərbaycan antroponimlərinin hərtərəfli şəkildə öyrənil- məsi son 40 illə bağlıdır. Aşağıda haqqında bəhs edəcəyimiz əsərlər bunu daha aydın şəkildə göstərir: Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 23 Ş.Sədiyev Azərbaycan antroponimlərinin təhlilinə bir sıra məqalələr həsr etmiş və fikirlərini 1969-cu ildə çap etdirdiyi ―Adlar necə yaranmışdır? kitabında ümumiləşdirmişdir. Əsərdə antroponimik vahidlərin funksiyası, antroponimlərin əmələ gəl- məsi, inkişafı və təkmilləşməsi, antroponimlərin quruluşca sa- də, düzəltmə və mürəkkəb olması, bəzi antroponimlərin leksik mənasının izahı, antroponimlərin cəmiyyətdə rolu və onun fərq- ləndirici xüsusiyyəti, həmçinin familiya, ləqəb, titul, təxəllüs, ata adları və s. kimi məsələlər yığcam şəkildə öz elmi həllini tapmışdır 1 . Ş.Sədiyev ―Основные правила выбора имен для ново- рожденных‖ (по азербайджанской антропонимии) adlı mə- qaləsində antroponimik vahidlərin milli etiket funksiyası daşı- dığını əsas götürərək advermənin prinsiplərini müəyyənləş- dirmiş, yeni doğulan uşağın adlandırılmasında adın mənasına diqqət yetirməyin vacibliyini xüsusi vurğulamış, tarixi və milli adlardan istifadəyə üstünlük vermiş, adlarda çoxkomponentli- liyi deyil, təkkomponentliliyi məqbul hesab etmişdir. Uşağı bəd nəzərdən qorumaq inanışı və ya tabularla bağlı olan adlar qə- dim türk antroponimləri sistemində müəyyən yer tutsa da, müasir Azərbaycan antroponimləri sistemində, demək olar ki, təsadüf edilmir. Bu məsələyə münasibət bildirən Ş.Sədiyev qeyd edir ki, tabularla bağlı olan şəxs adlarının Azərbaycan antroponimləri sistemində işlənməməsi valideynlərin daha çox istək və arzu ifadə edən təsviri adlara üstünlük verməsi ilə bağ- lıdır. Müəllif antroponimlər sistemindəki Şirin, Şövkət, Gözəl və s. kimi müştərək antroponimlərin ünsiyyət prosesində çə- tinlik yaratdığını, nöqsan və narahatlıq doğurduğunu faktlarla 1 Ş.Sədiyev. İnsan adları necə əmələ gəlmişdir? ―Sosialist Sumqayıtı‖, 12 mart, 1959; İnsan adları. ―Dil haqqında hekayələr‖, Bakı, 1959; Uşaqlara ad seçmək haqqında. ―Azərbaycan məktəbi‖, 1964, N 14; Основные правила выбора имен для новорожденных. Личные имена в прошлом, насто- ящем, будущем. М., 1970, с.185-188; Adlar necə yaranmışdır? Bakı, 1969. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|