Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Язизхан Танрыверди 6 ğan, İltiriş, İlbilgə, Bilge Kağan, Kül Tegin, Yoluğ, Makaraç və s. kimi qədim türk antroponimləri barədə də izahlar verilmişdir. A.Qaben bir sıra türk antroponimlərinin mənası, leksik- semantik xüsusiyyətləri, xüsusilə rəng anlamlı apelyativlərin antroponim yaradıcılığında iştirakı ilə bağlı ―Vom Sinn Symbo- lischer Farbenbezeichzunq‖ (rəng bildirən sözlərin simvolik mənası) əsərində (105a) geniş məlumat vermişdir. N.A.Baska- kov ―Saraqurı‖ türk etnoniminin yaranmasında rəng anlamlı saru (sarı) vahidinin əsas olduğunu göstərəndə A.Qabenə əsas- lanır (34a-15). Çünki Qaben rəng anlamlı vahidlərin etnonim yaradıcılığında iştirakından bəhs edərkən bu cür vahidlərin müxtəlif etnoslarda fərqli funksiya daşıdığını da izah etmişdir. Məsələn, qədim türklərdə aq (ağ) və sarı– ―cənub‖, qara - ―şimal‖, qızıl (qırmızı) - ―qərb‖, kök (göy) – ―şərq‖ mənasında işlənmişdir. A.Qabenin əsərlərində türk mənşəli antroponimlərin mo- tivləşmə meyarlarından bəhs edilməmiş, apelyativ və antropo- nimik vahidlərin ədəbi dildəki funksiyasına münasibət bildiril- məmişdir. Suzanna Kakuk türk dillərinin tarixi-linqvistik tədqiqi ilə bağlı araşdırmalar aparan Qərb mütəxəssislərindəndir. Çin əra- zisindəki salarlar və onların dili müəllifi daha çox maraqlan- dırıb. Macar türkoloqu xanım Suzanna Kakuk 1960-cı ildə Çinə gedərək salarlarla bağlı mətnlər toplayıb. O, həmin mətnlərdəki türkköklü vahidləri fonetik və leksik istiqamətdə təhlil etməklə yanaşı, sözlərin mənasını əks etdirən lüğət də hazırlayıb. Salarların dilində Çin və Tibet mənşəli sözlərin çox işlənmə səbəbini türkologiyada ilk dəfə olaraq araşdıran da S.Kakukdur (182a-215-223). Müəllif türk xalqları antroponimlərinin təhlilinə ―Quelques cateqories de noms de personne turcs‖ (―Türk şəxs adlarının bir neçə kateqoriyası‖) əsərini həsr et- mişdir. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 7 L.Razoni türk antroponimlərinin təhlili ilə məşğul olan Qərb mütəxəssislərindəndir. O, türk antroponimlərinə dair ―Der Frauenname bei Turkvolkern‖ (―Türk xalqlarında qadın adları‖) (142a), ―Les noms de nombre dans‖ (―anthroponymie turque‖) (―Türk şəxs adlarında say məzmunlu vahidlər‖) (142a), ―Les noms de personnes imperatifs chez les peuples turques‖ (―Türk xalqlarında imperativ adlar‖), ‖Sur quelques cateqories de noms de personnes en turc‖ (―Türk antroponimləri bir neçə ad kateqoriyasında‖) (142a) əsərlərinin müəllifidir. A.Nikonov L.Razoninin qeyd etdiyimiz əsərlərini təhlil edərkən yazır: ―L.Razoninin əsas xidməti antroponimləri adlandırma motivlə- ri üzrə təsnif etmək cəhdidir. Yalnız kitablardan götürülmüş an- troponimlərin tədqiqata cəlb edilməsini müəllifə irad tutmaq olmur. Çünki minlərlə müasir adın bizə məlum olan linqvistik izahı ona bəlli deyildir. L.Razoni özünəqədərki tədqiqatçıların elmi nəticələrini ümumiləşdirməyə çalışarkən bir sıra hallarda onların səhvlərini də təkrar edir, yəni adların yox, onların əsa- sında duran sözlərin leksik-semantik bölgüsünü verir. Məsələn, müəllif ―titul və rütbələrdən yaranan adlar‖ və digər bölmələrdə ―niyə sualına‖ yox, ―nədən törəyib‖ sualına cavab axtarır. O, iki tamamilə müxtəlif məzmunlu təsnifatı bir-birinə qarışdıraraq hər ikisini məhv edir‖ (135 - 95-96). A.Nikonov ―Имя и общество‖ kitabında L.Razoninin yu- xarıda təqdim etdiyimiz əsərlərini təhlil etməklə yanaşı, onun əsas müddəalarını rus dilinə tərcümə etmişdir. Həmin tər- cümələrə əsasən aşağıdakıları söyləmək olar: L.Razoni türk antroponimlərinin leksik-semantik xüsusiy- yətlərinə görə qruplaşdırılmasında 4 istiqaməti əsas götürür: 1. Deskriptiv şəxs adları (təsviri adlar); 2.Deziderativ şəxs adları (arzu və istək ifadə edən şəxs adları); 3. Totemlərlə (heyvan, bəzən də bitkilərə sitayiş etmə) bağlı olan şəxs adları; 4. Me- morativ şəxs adları (xatirə xarakterli şəxs adları). Язизхан Танрыверди 8 Türk antroponimləri sistemindəki qadın və kişi adlarının sayından bəhs edən müəllif göstərir ki, geniş yayılan qadın adları məlumdur. Bu cür adlar kişi adlarından 20-30 dəfə azdır (Rasonyi – 1962, 224). A.Razoni qədim türklərdə qadının cə- miyyətdəki funksiyasına uyğun olaraq formalaşan adlar barədə yazır: ―Qədim dövrlərdə qadın cəmiyyətin ikinci dərəcəli üzvü hesab edildiyindən onlara ayıq düşüncə ilə verilən müsbət mə- nalı adlar emosiyalar əsasında formalaşan müsbət adlarla mü- qayisədə daha az yayılmışdır. Bu da həmin motiv əsasında yaranan kişi adlarından daha çox idi‖ (Rasonyi – 1962, 239). Bu qeydlərə onu da əlavə etmək lazımdır ki, türk etnoqrafiya- sındakı bir sıra qadın adları mənfi emosiya əsasında yaransa da, gözəlliyi ifadə edir. Məsələn, Gülbəs, Gülyetər. L.Razoni türk ad sistemindəki dini adlar barədə göstərir: ―İslam dini islamaqədərki şəxs adlarının işləkliyinə mənfi təsir etdi. Türk şəxs adları əvəzinə kütləvi şəkildə islam dini ilə bağlı olan antroponimlər işlənməyə başladı‖ (Rasonyi – 1962, 222). ―Anadolu türkləri qızlarına ona görə ―Beşbine‖ adını ve- riblər ki, qız böyüyüb ərə gedəndə başlıq pulu kimi 5 min türk lirəsi alsınlar‖ (Rasonyi – 1962, 230) fikri göstərir ki, müəllif qədim türk etnoqrafiyasına yaxından bələd olmayıb. Çünki bu cür antroponimik vahidlər türk ad sistemində təsadüfi xarakter daşıyır. L.Razoni türk xalqları antroponimikası baxımından xa- rakterik olan, lakin qədim və müasir Azərbaycan antroponim- ləri sistemində müşahidə edilməyən ―Turbek‖ antroponiminin yaranmasında qədim türk dilindəki ―düzgün‖, ―ədalətli‖ anlamlı turi (duru) apelyativinin əsas olduğunu göstərir (Rasonyi – 1962, 235). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, A.Nikonov deskriptiv (təs- viri) adlardan danışarkən L.Razoninin təsadüflərlə bağlı for- malaşan antroponimləri deskriptiv adlar sisteminə daxil etməsini qəbul etməsə də, Sevinc, Arzu, Ayım kimi qadın adlarından bəhs Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|