Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 27 çap etdirdiyi ―Azərbaycan onomastikası‖ (Bakı, 1987) kitabının I bölməsində ―Antroponimika‖ məsələlərindən bəhs etmişdir. Burada Azərbaycan antroponimləri funksiyasına və antropo- nimik sistemdə tutduqları yerə görə 2 qrupa bölünür: 1. Əsas ad kateqoriyaları; 2. Köməkçi ad kateqoriyaları. Əsas ad kateqoriyalarına əsl şəxs adı, ata adı və familiya- lar, köməkçi ad kateqoriyalarına isə təxəllüs, ləqəb, titul və fəxri adlar daxil edilmişdir. Əsərdə antroponimlərin leksik-semantik xüsusiyyətləri, quruluşu, ləqəblə təxəllüsün, titulla fəxri adların fərqli və oxşar xüsusiyyətləri elmi-nəzəri cəhətdən təhlil edilmişdir. Müəllif adqoyma zamanı 3 prinsipə (millilik, tarixilik və müasirlik) əməl etmənin zəruriliyindən bəhs edir və hər bir prinsipi konkret faktlarla təsdiqləyir. M.Adilov antroponimika- mızda Kimya, Makina, Tarix, Mükafat, Traktor, Samovar, Kombayn, Kolxoz və s. kimi adların əsl şəxs adı kimi sabitləşə bilməməsini onların yuxarıda qeyd olunan prinsiplər əsasında yaranmadığında görür. Əsərdə kiçiltmə və əzizləmə adlarının motivləşmə səbəb- ləri ilk dəfə olaraq öyrənilmiş və onlar iki qrupa ayrılmışdır: 1. Kiçiltmə adlar; 2. Qısaltma adlar. M.Adilov ―Antroponimlərin tarixi-müqayisəli tədqiqinə dair (ay formantı)‖ (11-46-48) adlı məqaləsində -ay formantlı antroponimlərin etimologiyasından bəhs edir, -ay formantının insan, şəxs anlamında Xasay, Qaçay, Tokay, Alay, Azay və s. kimi antroponimlərdə mühafizə olunduğunu göstərir. Bu forma- tın geniş semantik çalara malik olması və əksər türk dilləri üçün xarakterikliyi kimi məsələlər də məqalədə elmi həllini tap- mışdır. M.Çobanov Azərbaycan antroponimikasının müxtəlif cə- hətləri ilə bağlı bir sıra tezis, məqalə və monoqrafiya çap etdir- mişdir. Onun 1983-cü ildə çap olunan ―Azərbaycan antropo- nimiyasının əsasları‖ kitabında antroponimlərin leksik- Язизхан Танрыверди 28 semantik qrupları, quruluşu, adqoyma ənənələrindən bəhs edi- lir, köməkçi ad kateqoriyalarından təxəllüs və ləqəbin leksik- semantik xüsusiyyətləri və s. məsələlər zəngin dil faktları ilə təsdiqlənir. Burada diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də müş- tərək adlar, polinim və polindromik adlar, adların abbreviasi- yası kimi məsələlərin geniş şəkildə tədqiqata cəlb edilməsidir. Müəllifin ―Azərbaycan antroponimiyasının əsasları‖ kita- bında antroponimik vahidlərə sinxronik istiqamətdən yanaşıl- dığından istər dildaxili, istərsə də dilxarici faktorlar əsasında yaranan antroponimlər geniş elmi həllini tapa bilməmiş və bə- zən də qüsurlu nəticələrin alınmasına səbəb olmuşdur. Məsələn, motivləşməsində müdriklik mənası əsas olan ―Qoca‖ antro- poniminin yaranmasınnda yaş mənasını ifadə edən ―qoca‖ sözü əsas götürülür (s.39); Qara, Qaraşir və s. kimi böyüklük, qüdrətlilik, igidlik rəmzli adların rəng bildirən sözlər əsasında yarandığı göstərilir (s.38); Antroponimikamıza yunan dilindən fars dili vasitəsilə daxil olan ―Nərgiz‖ adı əsl Azərbaycan adı kimi təqdim edilir (s.55); Bəsirət, Xəyalət, Səbahət və s. kimi antroponimik vahidlər izah olunarkən -ət şəkilçisi əsl Azərbay- can şəkilçisi kimi göstərilir (s.76); sadə cümlənin inkişafı əsasında mürəkkəb quruluşlu antroponimə çevrilən İmamverdi, Tanrıverdi kimi antroponimik vahidlər sözlərin birləşməsi nəticəsində düzələn antroponimlər kimi izah edilir (s.82). M.Çobanovun 1987-ci ildə çap etdirdiyi ―Familiya. Tə- xəllüs‖ kitabında ilk dəfə olaraq familiya və təxəllüslər geniş şəkildə tədqiqata cəlb olunmuşdur. Müəllif ad və ad sistemi, ata adı məsələlərini türkoloji istiqamətdə şərh etdikdən sonra familiyaların motivləşməsi məsələlərindən bəhs edir və Azərbaycan familiyalarının formalaşmasında üç prinsipin əsas olduğunu müəyyənləşdirir: kişi adı əsasında düzələn familiyalar, qadın adı əsasında düzələn familiyalar, kökü şəxs adı kimi işlənməyən sözlər əsasında düzələn familiyalar. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 29 Əsərdə təxəllüslərin mənşəyi, yaranma tarixi, işlənmə mə- qamları, mənaları, areal təxəllüslər, təxəllüs və onun avtonimlə üzvlənmə sistemi və s. kimi məsələlər izah olunmuş, 600-ə qədər təxəllüsü əhatə edən Azərbaycan təxəllüs lüğəti tərtib edilmişdir. Lüğətin tərtibində müsbət cəhətlərlə yanaşı, bəzi qüsurlar da müşahidə edilir. Məsələn, lüğətdə təxəllüslə ləqəb qarışdırılır. Dəqiq desək, Dəli, Dədə və s. kimi ləqəblər təxəllüs kimi verilmişdir. M.Çobanov ləqəblərin strukturu, leksik-semantik xüsusiy- yətləri ilə yanaşı, fərdi-şəxsi ləqəb, ailəvi-nəsli ləqəb, məhəlli- kollektiv ləqəb məsələlərinə də münasibət bildirmişdir. M.Çobanov Azərbaycan antroponimləri ilə bağlı tədqiqatlarını davam etdirərək 1992-ci ildə ―Azərbaycan antroponimikasının əsasları‖ adlı doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. H.Həsənovun ―Söz və ad‖ kitabında söz və əşya, söz və məfhum, əşya və ad və s. məsələlər ümumi dilçilik baxımından şərh edilmişdir. Burada antroponimika ilə bağlı bir sıra məsələlər, o cümlədən adların tədqiqi tarixi, ad sistemi, adların yaranması, advermə, adların taleyi, adseçmə, adların təsnifi, adların mənşəyi və mənası, ad və familiyaların dəyişdirilməsi, adların yazılışı, adların bədii əsərlərdə işlədilməsi və s. izah edilmişdir. Müəllif qeyd olunan məsələlərin izahında fikri təs- diq üçün təkcə Azərbaycan yox, həm də digər xalqların antro- ponimlərindən istifadə etmişdir (174). H.Həsənov Azərbaycan antroponimlərinin təhlili ilə bağlı bir sıra məqalələr çap etdirmişdir. Bu məqalələrdə təxəllüs və ləqəblərin xarakterik xüsusiyyəti (175), türk mənşəli Azərbay- can antroponimlərinin Qafqaz xalqları ad sistemində mövqeyi və işləkliyi (176), familiyanın sosial-ictimai hadisə olması (177) və s. məsələlər elmi həllini tapmışdır. Z.Sadıqovun 1975-ci ildə ―Azərbaycan dilində şəxs ad- ları‖ mövzusunda müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyası Azərbaycan antroponimikasının tədqiqində xüsusi mövqe tutur. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|