Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Язизхан Танрыверди 30 Burada adların əmələ gəlməsi, ictimai həyatda mövqeyi, onların fonetik, leksik-semantik və qramamtik xüsusiyyətləri geniş şəkildə izah olunur. Dissertasiya üç fəsildən ibarətdir: 1. Şəxs adlarının tarixi inkişafı; 2. Köməkçi ad kateqoriyaları (ləqəblər, ata adları, fa- miliyalar, təxəllüslər); 3. Azərbaycan antroponimiyasının fo- netik-qrammatik xüsusiyyətləri. Əsərdə milli antroponimlərlə yanaşı, alınma antropo- nimlər və alınma sözlər (ərəb və fars sözləri) əsasında forma- laşan antroponimlər də linqvistik tədqiqata cəlb olunmuşdur (152). Bədii əsərlərdə onomastik vahidlərin üslubi-linqvistik xüsusiyyətləri türkologiyada, o cümlədən Azərbaycan dilçili- yində ən az öyrənilən sahələrdəndir. Bu mənada Q.Mustafa- yevanın ―Adların üslubi imkanları‖ adlı kitabı təqdirəlayiqdir (Bakı, APİ-nin nəşri, 1990). Əsərin girişində antroponimik vahidlərin – əsl şəxs adları, ləqəb, familiya və təxəllüslərin lek- sik-semantik və qrammatik xüsusiyyətləri yığcam şəkildə ümumiləşdirilmiş, həyatda şəxs adlarının, o cümlədən rəsmi ad- ların mənası ilə onun daşıyıcısı arasında əlaqənin olmaması, bədii ədəbiyyatdakı şəxs adlarının isə pesonajların təbiəti ilə bağlılığı uyğun nümunələrlə təsdiqlənmişdir. Bədii ədəbiyyatda janr müxtəlifliyini nəzərə alan müəllif hər bir janra aid antroponimik vahidləri ayrıca təhlilə cəlb et- mişdir. Belə ki, burada roman janrında şəxs adları, dram əsərin- də şəxs adları və satirik əsərlərdə şəxs adları ayrılıqda öyrənil- miş, roman janrında şəxs adlarının üslubi funksional imkanları araşdırılarkən S.Rəhimov, M.İbrahimov, Ə.Vəliyev, İ.Şıxlı, İ.Hüseynov, Ə.Əbülhəsən kimi yazıçıların əsərləri əsas götürül- müş, hər bir obrazın daxili keyfiyyəti, onun əsərin ümumi ruhuna uyğunolma, həmçinin obrazlılıq, ekspressivlik yaratma keyfiyyətləri, komik təbiəti təkcə bir dilçi qələmi ilə yox, həm də ədəbiyyatşünas, tənqidçi qələmi ilə işıqlandırılmışdır. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 31 Əsərin II fəsli ―Dram əsərlərində şəxs adlarının üslubi xüsusiyyətləri‖ adlanır. C.Cabbarlının pyeslərindəki antropo- nimlərın linqvistik xüsusiyyətlərini şərh edən Q.Mustafayeva ədibin yaradıcılığının I dövrünə daxil olan əsərlərdə daha çox ərəb mənşəli (Əbdül, Həmzə və s.), yaradıcılığının II dövrünə aid olan əsərlərdə isə türk mənşəli adların (Atakişi, Babakişi, Sevil, Yaşar və s.) üstünlük təşkil etdiyini faktlarla arqu- mentləşdirmişdir. Müəllif müsbət surətlərin, əsasən, milli adlar, mənfi surətlərin isə ərəb mənşəli adlarla verilməsini aşkarlamış və milli adyaratmada C.Cabbarlının rolunu xüsusi qeyd etmiş- dir. Satirik əsərlərdəki adların üslubi xüsusiyyətlərindən bəhs olunarkən burada fonetik cəhətdən təhrif olunmuş formalardan istifadəetmə (Məmdəli – M.Ə.Sabir, Sıfır – Səfər – S.Rəhman), tabu, yaxud tabu əsasında yaranmış evfemizmlərdən üslubi vasitə kimi geniş istifadəolunma məsələlərindən də bəhs edil- mişdir. H.Əliyevin ―Ümumi antroponimika məsələləri‖ (Bakı, 1985) kitabı təkcə Azərbaycan dilçiliyi deyil, həm də türkolo- giya baxımından əhəmiyyətlidir. Əsərdə onomastika dilçiliyin bir sahəsi kimi təqdim edilmiş, antroponimikanın elmi-nəzəri xüsusiyyətləri ümumi dilçilik istiqamətində şərh edilmişdir. Müəllif ümumi dilçilikdə, həmçinin rus dilçiliyində şəxs adlarının tədqiqi tarixini işıqlandırmaqla yanaşı, ilk dəfə olaraq türkologiyada şəxs adlarının tədqiqi tarixinə münasibət bildir- mişdir. H.Əliyevin türkologiyada şəxs adlarının tədqiqindən bəhs edərkən yalnız antroponimlərin tədqiqi tarixini təsvir etməklə kifayətlənmir, həm də antroponimlərin mənşəyi, leksik-seman- tik xüsusiyyətləri, quruluşu kimi məsələləri türkoloji istiqamət- də izah etməyə çalışır və məqsədinə nail olur. Müəllif əsərin sonunda bəzi qədim türk mənşəli antropo- nimlərin siyahısını vermişdir. Həmin siyahıda qədim və orta əsr Язизхан Танрыверди 32 türk dilində işlənən türk mənşəli antroponimlərin müasir Azərbaycan dilindəki fonetik variantlarının verilməsi tarixi antroponimika baxımından əhəmiyyətlidir. H.Əliyev məqalələrində antroponimlərin çoxvariantlığın- dan, milli amillərlə bağlı olmasından (77), antroponimik va- riantlardan (78), ümumtürk xarakterli antroponimlərin quruluş- ca sadə (Altay, Bars və s.), düzəltmə (Aydınlıq, Qanlı, Qutluq, Yağıçı və s.) və mürəkkəb (Ataxan, Aydoğan, Aydoğmuş, Tan- rıverdi və s.) olmasından bəhs etmişdir (79). Azərbaycan antroponimlərinin müəyyən hissəsi, xüsusilə türk mənşəlilər Qafqazda yaşayan bütün xalqların antroponi- mik sistemində aparıcı mövqedədir. Məsələn, gürcü dilində (Aslan, Buğa, Durmuşxani, Timuri, Buğadze və s.), erməni dilində (Aydamir, Beqlar, Dursun, Babayan, Sınıxçiyan və s.), udin dilində (Aqa, Baylar, Dursun, Almaxanım və s.). Bu, Qafqazda türk dilinin geniş yayıldığını və aparıcı olduğunu təs- diqləyən faktlardandır. Qafqaz xalqları antroponimikasındakı Azərbaycan antroponimlərinin öyrənilməsi dilimizin tarixini öyrənmək baxımından ən zəngin mənbədir. Bu mənada A.A.Kuranyanın 1984-cü ildə müdafiə etdiyi ―Udin antropo- nimik sistemindəki türk şəxs adları‖ (Bakı, 1984) adlı nami- zədlik dissertasiyası yeniliyi və orijinallığı ilə diqqəti cəlb edir. Əsərdə udin dilindəki antroponimik vahidlərin fonetik, leksik- semantik və qrammatik xüsusiyyətləri diaxronik və sinxronik istiqamətdə öyrənilmiş, türk antroponimlərinin udin ad siste- mindəki aparıcı mövqeyi konkret faktlarla (Aslan, Baba, Dur- sun, Tarxan, Qizlar, Çiçay və s.) təsdiqlənmişdir. Əsərdə müəy- yən nöqsanlar da nəzərə çarpır. Belə ki, ərəb apelyativli Reyhan, Tamam, fars apelyativli Təzəgül və s. kimi antro- ponimik vahidlər türk köklü adlar kimi təqdim edilir (s.8-9). A.Paşayevin ―Azərbaycan dilində ləqəblər‖ adlı namizəd- lik dissertasiyası (Bakı, 1987) konkret bir sahəyə - ləqəblərin tədqiqinə həsr edilmişdir. Əsərin məzmunundan aydın olur ki, Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|