Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 15 T.Qaripov müasir başqırd ad sistemindəki ərəb mənşəli Fatimə, Xədicə, Xəlimə, Kasım, Əxməd, Ədhəm və s., Avropa mənşəli Venera, Svetlana, Darvin, Ernest kimi antroponimlərin işlənmə tarixi barədə qısa məlumat vermişdir. A.Qafurov ərəb, fars, tacik və türk mənşəli antroponimlə- rə kompleks şəkildə yanaşan müəlliflərdəndir. Onun «Лев и Кипарис» (1971), «Имя и история» (1987), «Имя – этнос – история» (1989) əsərlərində antroponimik vahidlərə təkcə dil- çilik deyil, həm də tarix və etnoqrafiya baxımından münasibət bildirilmişdir. Müəllifin yaradıcılığında «Имя и история» kitabı xüsusi yer tutur. Giriş, 6 fəsil, ərəb, fars, tacik və türk adlarının lüğəti, ixtisar və ədəbiyyat siyahısından ibarət olan əsərdə ərəb, fars, tacik və türklərdə adqoyma ənənəsi xarakterik nümunələrlə əsaslandırılır, islam və xristian dini ilə bağlı olan antroponimik vahidlər müqayisəli şəkildə tədqiq edilir. Uşağı bəd nəzərdən qorumaq inanışının taciklərdə Paxol (keçən ilki ot), özbəklərdə Sarımsaq (sarımsaq) kimi antroponimlərdə mühafizə olunduğu göstərilir. Dini motivli, rəng anlamlı, qəhrəmanlıq və igidlik məzmunlu, gözəllik çalarlı vahidlərin antroponim kimi işlənmə səbəbləri faktlarla təsdiqlənir. İmamali, Sultanali, Muxamma- dali, Karim, Nabi və s. kimi ərəb mənşəli antroponimlər linq- vistik baxımdan araşdırılır. Məhəmməd adı əsasında yaranan mürəkkəb quruluşlu antroponimlərin tacik ad sistemində geniş yayıldığı göstərilir. Məsələn, Muxammad Karim, Muxammad Latif, Muxammad Nasir, Muxammad Raxim və s. Xatun, ağa, bəy, xan və s. türk mənşəli titulların tacik dilində antroponim- yaratma imkanları açıqlanır. Kərbalayı, Məşədi, Hacı və s. kimi antroponimik vahidlərin mənasına münasibət bildirilir, yayılma arealları müəyyənləşdirilir. Nəsəb, nisbə kimi patronimik adlardan, onların şərq ölkə- lərində işlənməsindən bəhs edən müəllif nəsəbin göstəricisi kimi ―ibn‖, ―abi‖ (Abu Ali İbn Sina), nisbənin göstəricisi kimi Язизхан Танрыверди 16 –i elementinin (Xani, Xusayni, Rumi, İsfaxani və s.) antropo- nimik vahidlərdəki funksiyasını araşdırmışdır. Orta Asiyada ge- niş yayılan antroponimlər sistemində xodja (xoca), sayit (seyid) və tora (törə) komponentli adların işləklik dərəcəsi, mənası, işlənmə tarixi təhlil edilir. Həmin vahidlərin mənşəyinə müna- sibət bildirən müəllif ―xodja‖nın İran, ―sayid‖in ərəb, ―tora‖nın türk mənşəli olduğunu göstərir. Kitabın ən müsbət cəhətlərindən biri də ərəb, fars, tacik və türk mənşəli antroponimlərə dair lüğətin verilməsidir. Lüğətdə antroponimlər kiril, latın və ərəb qrafikaları ilə verilmiş, hər bir antroponimin semantikası və mənşəyi dəqiq göstərilmişdir. A.Qafurovun yaradıcılığında türk mənşəli antroponimik vahidlərə ayrıca, həm də kompleks və sistemli şəkildə münasi- bət bildirilməmiş, daha çox ərəb, fars və tacik adlarından bəhs edilmişdir. F.F.İlimbetov ―Личных имена как источник при изуче- нии древних верований Башкир‖ adlı məqaləsində (96a-89-95) başqırd antroponimləri sistemindəki heyvan anlamlı apelyativlər əsasında formalaşan antroponimlərdən, xüsusilə büre (qurd, cana- var), et (it), ayıu (ayı) sözləri əsasında yaranan antroponimik va- hidlərin yayılma areallarından bəhs edir. Büre, it, ayı apelyativləri əsasında formalaşmış totemik funksiyalı antroponimlərin uşağı bəd nəzərdən qorumaq inanışı ilə bağlı yarandığını göstərən müəl- lif həmin tip vahidlərdə dini-mifoloji məzmunun qabarıq oldu- ğunu dəqiqləşdirir. Qurd (büre) kultunun türk, monqol və hind- Avropa dillərində antroponim kimi işlənmə səbəbi, eyni zamanda bu kultun daha çox Orta və Mərkəzi Asiya ilə bağlılığı, ―kort‖un qədim türk, ―büre‖nin qədim sak elementi olması müəllifin tədqi- qatında xüsusi yer tutur. F.İlimbetov ―Büre‖ apelyativli Bürebay, Baybüre, Büri- boy və s., it apelyativli İtbay, İtalmas, İtbikə, kuçuk apelyativli Kuçuk, Kuçukey, ayı apelyativli Ayıuxan, Ayıuğolak və s. An- troponimik vahidlərin daha çox qədim başqırd etnoqrafiyası ba- Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 17 xımından xarakterik olmasını müxtəlif prizmalardan izah et- mişdir. Müasir Azərbaycan antroponimik vahidləri sistemində ―it‖ və ―ayı‖ apelyativləri əsasında düzələn əsl şəxs adları yox dərəcəsindədir. Belə adlar, əsasən, ləqəblərdə müşahidə edilir. ―Büre‖ apelyativli antroponimik vahid də müasir Azərbaycan antroponimikasında yox dərəcəsindədir (―Beyrək‖dəki büre istisna olunmaqla). Tarixən işlənmiş ―Baybura‖ adı isə igidlik, cəsurluq mənasındadır. V.Maxpirovun «Собственные имена в памятнике XI в. «Дивану лугат-ит-тюрк» Махмуда Кашгарского» adlı nami- zədlik dissertasiyasında B.Atalay və S.Mütəllibovun çap etdirdiyi nəşrlər əsas mənbə kimi götürülmüşdür (114 a). V.Maxpirov M.Kaşğarinin ―Divanü lüğat-it-türk‖ əsərindəki 105 antroponim, 72 etnonim və 115 toponimi linqvistik tədqiqata cəlb etmişdir. Müəllifə qədər V.V.Bartold, B.Atalay, S.Mütəllibov və başqaları M.Kaşğarinin ―Divanı‖ndakı bəzi onomastik vahidlərə münasibət bildirmişlər. Lakin V.Maxpirov ―Divan‖dakı onomastik vahidləri ilk dəfə olaraq kompleks və sistemli şəkildə tədqiqata cəlb etmiş- dir. Giriş, 4 fəsil, nəticə, istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı və əla- vələrdən ibarət olan dissertasiyada antroponim, etnonim və topo- nimlərin leksik-semantik və qrammatik xüsusiyyətləri sistemli şəkildə tədqiq olunmuşdur. V.Maxpirov göstərir ki, ―Divan‖da müşahidə edilən an- troponimik vahidlərin 70%-i türk, qalanları isə ərəb və fars mənşəlidir. ―Divan‖da İbrahim, İsa, Nuh, Yafəs və s. antropo- nimlərin yəhudi mənşəli olduğu da diqqətdən yayınmamış, on- ların işlənmə tarixinə ayrıca münasibət bildirilmişdir. Müəllif islam dini ilə bağlı olan adların türk adları ilə yanaşı, bəzən isə hər ikisinin bir antroponimik model daxilində işlənməsinə xüsusi diqqət yetirir və fikrini ―Nizaməddin İsrafil Toğan Te- gin‖, ―Muhammed Çakur Tonqa Xan‖ kimi antroponimik mo- dellərlə təsdiqləyir. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|