Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Язизхан Танрыверди 18 Əsərdə Afrasiyab (Əfrasiyab), Bəhram Çubin, Siyavuş, Tahmures (Təhmurəs) və s. kimi fars mənşəli adlar, əsasən, tarixi istiqamətdə araşdırılmışdır. Müəllif ―Divan‖dakı Tonqa xan, Boğra xan, Arslan xan, Kapan, Alp Aya, Bilge beq və s. türk mənşəli kişi adlarının lek- sik-semantik və qrammatik xüsusiyyətlərini təhlil etmişdir. V.Maxpirov ―Bektur‖ antroponimindəki ―bek‖ sözünü bərk, möhkəm, ―Beklen‖ antroponimindəki ―bek‖ vahidini isə titul anlamlı ―bəy‖ sözü ilə əlaqələndirir. Əsərdə türk, kırkız (qırğız), başqurt (başqırd), oğuz və s. kimi etnonimlər, Mannışlak, Mankent, Etil, Tünket və s. topo- nimik vahidlər linqvistik təhlilə cəlb edilmişdir. ―Divan‖da müşahidə olunan onomastik vahidlərin apelyativinə tarixi- linqvistik prizmadan münasibət bildirilməmiş, apelyativlərin türk dillərində işləklik dərəcəsi dəqiqləşdirilməmişdir. Qədim türk mənbələrindəki antroponimik vahidlərə daha çox diqqət yetirən V.Maxpirov ―Manas‖, M.Kaşğarinin ―Divan‖ı və Yusif Balasaqunlunun ―Kutadqu bilik‖ əsərlərindəki antroponimik vahidlərin mənşəyi barədə statistik hesablamalar aparmışdır. Müəllif göstərir ki, ―Kutadqu bilik‖dəki 32 antroponimdən 21-i ərəb və fars mənşəlidirsə, M.Kaşğarinin ―Divanı‖ndakı antro- ponimlərin çoxu türk mənşəlidir. Müəllif hər üç mənbədəki antroponimik vahidləri leksik-semantik və qrammatik baxım- dan tədqiq etmişdir 1 . Z.Muxammedova ―Несколько слов об антропонимах в «Огуз-наме» из сочинения Салар Баба» məqaləsini (129a- 169-171). Türkmənistan Elmlər Akademiyasının Əlyazmaları fondundan götürdüyü materiallar (N5263) əsasında yazmışdır. 1 В.Махпиров. «Манастын» биринчи китебиндə кезиккен адам аттары. «Манастын» екинчи китебиндə кезиккен адам аттары. «Манастын» учунчу китебиндə кезиккен адам аттары. Манас, Фрунзе, 1981; Aнтро- понимы в «Дивану дугат-ит-тюрк и Кутадгу билиг». ―Советская тюркология‖, № 1, 1979, с.22-28. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 19 Müəllif göstərir ki, həmin materiallar ilk dəfə XVI əsrin 50-ci illərində Salar Baba tərəfindən türk dilində yazılmışdır. Salar Babanın hazırladığı mətnlərdən biri belə adlanır: «История Огуза, его детей и прочих тюрков». Z.Muxammedova bu mənbədəki, eləcə də F.Rəşidəddinin hazırladığı ―Oğuznamə‖ mətnlərindəki antroponimik vahidləri müqayisəli şəkildə tədqiq etmişdir. ―Oğuznamə‖də müşahidə edilən Dib Yav Kuy xan, İnal Sayru Yav Kuy xan, Tuman xan, Erki xan, Karaman xan, Buqra xan, Bayrı xatun və s. kimi antroponimik vahidlər təhlilə cəlb edilmişdir. Qeyd olunan antroponimlərə tarixi-linqvistik prizmadan yanaşan Z.Muxammedova ―Dib Yav Kuy xan‖ antroponimindəki dib/dip apelyativinin qədim özbək dilində ―uğur‖, ―səadət‖, ―xoşbəxtlik‖, ―Bayrı xatın‖ antroponimindəki ―bayrı‖ apelyativinin isə ―böyük‖, ―qoca‖ mənasında olduğunu göstərir. Müəllif qeyd edir ki, ―Oğuznamə‖dəki antroponimik vahidlərin əsas hissəsi türk, bir qismi isə monqol mənşəlidir. Z.Muxammedovanın məqaləsi təkcə dilçilik deyil, həm də ta- rixşünaslıq baxımından əhəmiyyətlidir. Başqırd dilçisi A.Şayxulov onomastik vahidlər, xüsusilə antroponimlərlə bağlı bir sıra əsərlər yazmışdır 1 . Bu əsərlər içərisində ―Антропонимии Башкирский АССР /К постанов- ке проблемы хронологизации идентичных антропо и 1 1. A.Г.Шайхулов. Татарские и башкирские личные имена тюркского происхождения. Автореф.канд.дис. М., 1978; 2. К проблема выявления типология антропонимов тюркского и фино-угорского происхождения. – В кн. –Лингвистическая география и проблемы истории языка. Нальчик, 1981; 3. Татар həм бошкорт халыгларынын системасы.Уфа, 1981; 4. Лексико-семантический общност башкирский и казахский антропонимии. В кн. Личные имена в прошлом, настоящем и будущем. М., 1970, с.81-86; 5. Антропонимии Башкирский АССР /К постановке проблемы хронологизации идентичных антропо и топооснов в языках тюркских народов Волго-Камского-Уральского региона/. В кн. То- понимия Урала и Северо Европейский части СССР. Свердловск, 1985, с.149-160. Язизхан Танрыверди 20 топооснов в языках тюркских народов Волго-Камского- Уральского региона/‖ əsəri xüsusi yer tutur. Müəllif tatar, başqırd və çuvaş antroponimlərinin formalaşma tarixində isla- maqədərki antroponimləri xüsusi bir dövr kimi götürür. Maraq- lıdır ki, A.Qordlevski türk antroponimlərini 1913-cü ildə məhz ―İslamiyyətə qədərki və islamiyyətdən sonrakı adlar‖ başlığı altında təsnif etmişdir (47). A.Şayxulov N.A.Baskakovun türk dillərinin inkişaf tarixinə dair bölgüsünə nəzər salır: 1) Altay; 2) Hun (b.eranın V əsrinə qədər); 3) Qədim türk (V-X əsrlər); 4) Orta türk (X-XIV); 5) Yeni türk (XV-XX əsr); 6) Ən yeni – Böyük Oktyabr sosialist inqilabından sonrakı dövr. Müəllif bu bölgünü tatar, başqırd və çuvaş antroponimlərinə tətbiq edərək, həmin tarixi dövrlərin hər biri üçün xarakterik olan antropo- nimləri müəyyənləşdirmişdir. Altay və ya islamaqədərki antro- ponimlər sistemində Kuçem//Kuçim, Kuçemboy//Kuçimbay, Kudem//Kudim, Kudembay//Kudemboy, Hun dövründə Buqa, Buka adlarının xarakterikliyini və bu tip vahidlərin ümumtürk səciyyəli olduğunu göstərən müəllif həmin dövrlərdə tatar, başqırd, çuvaş və s. kimi etnik adların mövcud olmadığını gös- tərir. A.Şayxulov müasir tatar, başqırd və çuvaş antroponimləri sistemindəki Kalmas, Kalmaç, Kalmaş, Koney, Seney kimi adları qədim türk dövrü ilə əlaqələndirərkən dialekt faktlarına əsaslanır. Türk xalqları antroponimlərinin linqvistik təhlili ilə bağlı nəşr olunan məqalə və monoqrafiyaların çoxluğunu nəzərə ala- raq, onların bəzisinin yalnız adını çəkmək və ümumi nəzəri münasibət bildirməklə kifayətlənirik. Türk xalqları antroponim- lərinin öyrənilməsində rus türkoloqları A.N.Samoyloviç 1 , 1 А.Н.Самойлович. К вопросу о наречии имени у турецских племен. «Живая старина», СПб., № 2, Запретные слова в языке казах-кир- гизской замужней женщины. . «Живая старина», СПб; 1915. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|