Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Язизхан Танрыверди 12 Hülakü xanın oğlu, həmin dövlətin 2-ci hökmdarıdır; Kutluk Nigar xanım (1505) – Hindistanda hökm sürən türk-moğol imperatorlarından məşhur Babur şahın anasıdır. Teymur soyun- dan Ömər Şeyx Mirzə ilə evlənmişdir; Şahzadə Mehmet Korkut (1512) – İkinci Bəyazidin oğlu, Yavuz Səlimin qardaşıdır; Dəmirtaş (1327) – Elxanilər əmirlərindən olub, Azərbaycanda hökm sürən Əmir Çobanın 2-ci oğludur; Qazan xan (1271- 1304) – Çingiz xan nəslindən Arğun xanın oğludur, Elxanilərin yeddincisi və ən böyüyüdür. Qazan xanın adına buraxılmış pulun üstündə yazılıb: ―Tanrı birdir və Məhəmməd peyğəmbər- dir‖; Səlcuq xatun (1408-1485) – Çələbi Sultan Məhəmmədin qızıdır. Göründüyü kimi, qeyd olunan mənbələrdəki tarixi şəx- siyyət adları türk tarixini və bu kontekstdə Azərbaycan tarixini öyrənmək üçün dəyərlidir. Fikrimizcə, mənbələrdəki Şahzadə Mehmet Korkut (1512) antroponimik vahidi ümumtürk ədə- biyyatşünaslığı baxımından maraqlıdır. ―Korkut‖ adı ―Kitabi-- Dədə Qorqud‖dakı ―Qorqud‖ adı ilə səsləşir ki, bu da ―Kitabi- Dədə Qorqud‖ dastanı xalqın folklor yaddaşında yaşamamış- dır‖, - deyənlərə ən tutarlı cavabdır. 1052-ci ildə yazıya alınan ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanı türkün qan yaddaşında olmasa idi, təbii ki, XVI əsrdə ―Korkut‖ (Qorqud) adı işlənə bilməzdi. Lüğətdə türk mənşəli antroponimlərin etimoloji izahı, apelyativlərin antroponim yaradıcılığında iştiraketmə səbəbləri, arxaik apelyativli antroponimlər, apelyativi arxaizm səciyyəli dialektizm olan antroponimik vahidlər və s. barədə heç bir in- formasiya verilməmişdir. Bu da əsərin xarakteri ilə bağlıdır. Bəllidir ki, türk xalqları ilə rus xalqının çoxəsrlik əlaqələri nəticəsində türk dillərindən rus dilinə yüzlərcə ad keçmişdir. Bu, bir tərəfdən, Azərbaycan və ümumiyyətlə, türk antroponim- ikasının zənginliyi, digər tərəfdən, rus antroponimik vahidləri sistemində rus mənşəli antroponimlərin az olması ilə bağlıdır. Buna səbəb isə vaxtilə kilsənin qədim rus adlarını işlətməyi Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 13 qadağan etməsi, qədim rus adlarının isə Vizantiya adları ilə əvəz olunmasıdır‖ (174-43). Türk dillərindən rus dilinə keçən onomastik vahidlər sıra- sında türk mənşəli antroponimik vahidlər üstünlük təşkil edir. Bu, hər şeydən əvvəl, türk antroponimikasının zənginliyi ilə bağlıdır. Rus antroponimikasında işlənən türk mənşəli familiya- ları ilk dəfə olaraq geniş və sistemli şəkildə linqvistik tədqiqata cəlb etmək kimi ağır bir işi öhdəsinə götürən N.A.Baskakov olmuşdur. O, türk mənşəli rus familiyalarının formalaşması, leksik-semantik və qrammatik xüsusiyyətləri ilə bağlı daha çox tədqiqat aparan alimlərdəndir. Müəllifin tədqiqatları onlarca məqalə və monoqrafiyada öz əksini tapmışdır. N.A.Baskakov «Русские фамилии тюркского происхождения» kitabında türk mənşəli rus familiyalarının yaranma xüsusiyyətlərini şərh etməklə bərabər, onların leksik-semantik qruplarını da müəy- yənləşdirmişdir: şəxsin anadan olduğu, yaxud yaşadığı yerlə bağlı, titulla bağlı, xüsusi şəxs adı ilə bağlı və ləqəblər əsasında yaranan familiyalar (34). Əsərdə türk mənşəli Балашов, Дашков, Карташев, Лачинов, Чарыков, Таптыков və s. familiyaların etimoloji izahı geniş şəkildə verilmişdir. Amma burada elə familiyalara da rast gəlinir ki, onlar türk mənşəli deyildir. Məsələn, Ахматов (ərəb dilindəki şanlı, şöhrətli anlamlı ―Əhməd‖), Лашкарев (fars dilindəki ordu, qoşun an- lamlı ―ləşkər‖), Булатов (fars dilindəki bulat//polad) və s. Fikrimizcə, müəllif burada həmin tip adların rus antroponimi- kasına ərəb və fars dilləri vasitəsilə deyil, türk dilləri vasitəsilə daxil olmasını əsas götürmüşdür. Əsərdə bəzi familiyaların izahı düzgün deyil. Məsələn, ―Шерапов‖ familiyası şərab və şərəf sözləri ilə əlaqələndirilir və hansının əsas olması göstərilmir. Bizcə, ―Шерапов‖ şərəf sözü ilə bağlıdır; «Кочубей» antroponimi ―kiçik bəy‖ (малый князь), ―qoyçu‖ (пастух, овец) + бей kimi izah edilir. Əslində isə hər iki izah qüsurludur və «Кочубей» antroponimindəki Язизхан Танрыверди 14 koçu (qoçu) vahidi igidlik anlamlıdır. «Туманский» famili- yasının izahında мрак, штаны, шаровары, темник, нача- льник sözləri ilə bağlılıq göstərilir, nəticədə isə peşə və peşə əsasında formalaşan ləqəblərlə əlaqələndirilir. Əslində isə «Ту- манский» familiyasının apelyativi (tuman-duman) təbiət ha- disəsi ilə bağlıdır. T.M.Qaripov «О древных кыпчакских именах в антро- понимии Башкир» (40-52-58) adlı məqaləsində başqırd an- troponimlərinin tarixi inkişaf prosesini göstərmiş, qıpçaq antro- ponimlərinin başqırd ad sistemindəki rolunu faktlarla əsas- landırmışdır. Müəllif göstərir ki, qədim qıpçaq antroponimləri türk xalqları antroponimikasında, xüsusilə qıpçaq dil qrupuna daxil olan başqırd, tatar, qazax, qırğız, karaim, noqay və s. dillərdə, əsasən, eyni fonetik variantda işlənməkdədir. Başqırd ad siste- mindəki qıpçaq antroponimləri məhz başqırd tarixi üçün ən qiymətli mənbədir. Məqalədə qeyd edilir ki, Ayhılıu (ay kimi gözəl), Karasaç, Yoldaş, Boqatıy və s. kimi antroponimlərin mənası hər bir başqırd üçün aydındır. Müəllif ikikomponentli (İlbikə, Yalanbikə, Akhılıu, Altın- bay, İsbuldı və s.) və təkkomponentli (Yoldoz-ulduz, Səsək- çiçək, Timer-dəmir) qıpçaq antroponimlərinə münasibət bildir- miş, Aybikə, Artıkbikə, Karağali, Akyal, Biktimer, Buranbay, Köməşbay və s. kimi antroponimlərin başqırd folklorunda mü- hafizə olunduğunu göstərmişdir. T.Qaripov başqırd antroponimlərini tədqiq edərkən Q.Yu- supov, E.İştvan, R.İqnatev, R.Kuzeyev, A.Yoldaşev, V.Velya- minov kimi müəlliflərin lüğət və materiallarına müraciət etmiş, statistik hesablamalarını da məhz həmin mənbələr əsasında aparmışdır. Müəllif rus yazıçılarının əsərlərində işlənən baş- qırd antroponimlərindən bəhs edərkən T.Belyayevin «Куз- Купряч» əsərindəki Ay-kara, İş-karı, Tulkubay, Yalanbay və s. kimi qıpçaq antroponimlərini fakt kimi təqdim etmişdir. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|