Evolution of The Azerbaijani Language and Idendity

 

41 

Kesrevî'nin yazdığı gibi nakledilmiştir, ancak daha kısa ve aydın olarak. Bu iki 

kaynağa göre hadiseler böyle cereyan etmiş: 

Ocak 1918 yılında  İngiltere'nin ikinci kolordu kumandanı Gresi, Urmiye'deki 

Fransız Hastânesi'nin müdürü Kujol, Amerikan Konsolosu'nun muavini ve 

misyonerlerin şefi Makdavel, Rusya'nın Urmiye'deki Konsolos muavini V.P.Nikitin 

ve Asûrîlerin başpapazı Marşimon bir süre müzâkerelerden sonra, silahlanmış 

Ermeni-Asûrî kuvvetlerinin Çar ordusunun bölgede kalmış kuvvetlerinin desteği ve 

Amerikanların maddî yardımıyla Türklere karşı savaşı devam ettirmesine ve 

Âzerbaycan'da (İran'da) müstakil Hıristiyan bir devlet kurmasına karar verdiler. 

İngilizlerin tavsiyesiyle Kürtlerin de bu hedef doğrultusunda kullanılması önerildi. 

Bu maksat için Marşimon 3 Mart 1918'de 140 süvari asker ve birkaç Rus subayıyla 

beraber Simitko'yla görüşmeye giderek ona şöyle diyor: “Biz kendi güçlerimizi 

silahlandırıp hazırladık. Bizim süvari gücümüz azdır, sizin süvarileriniz bizimle 

beraber olursa gider Tebriz'i bile alırız.” Bu teklif Simitko'nun islami haysiyetine 

dokunur ve daha önceden hazırlanmış bir plân üzere Marşimon ve arkadaşları 

Simitko'nun süvarileri tarafından öldürülür. 

Marşimon'un ölüm haberi Selmas'a ulaşınca, Asûrîler ve Ermeni Daşnakları iki 

günde onbine yakın silahsız Müslümanı katliam ederler. Asûrî Kilsesi katliam 

fetvası verir ve Kesrevî'nin söylediğine göre, 10,000 kişi öldürülür. Ahmet 

Kaviyanpur'un yazdığına göre, Hoy ve çevresindeki Hıristiyan-Müslüman savaşında 

takriben 130 bin kişi öldürülmüştür. Bu zaman Rus silahlı kuvvetleri Müslümanları 

silahsızlandırmak için emir çıkarmıştır. Bu emirde böyle yazılmıştı: “İran devleti 

Âzerbaycan'da tarafsızlığını koruyamadığı için müttefiklerin kararıyla yabancı 

(Osmanlı) orduları önlemek ve Âzerbaycan'a girmelerini engellemek maksadıyla 

Millî Hıristiyan Ordusu kuruluyor... Müslümanlar aşağıdaki  şartlara riayet 

etmelidirler: 

1- Stepanyans'ın başkanlığında 16 kişilik bir Meclis kuruluyor. 

2-  Şehirde olağanüstü hal ilan edildiğinden, polis idâresinin başkanı bu 

Meclis tarafından tayin edilmelidir. 

3- Müslümanlar 48 saat zarf nda silahs zlanmal  ve silahlar n  teslim 

etmeliler. 

4-  ran Kazak birimleri Rus subaylar n n komutas na tabi olmal d r. 

Bu zaman Ermeni General Andranik 3 bin kişilik ordusuyla Aras nehrini 

geçerek Hoy'u muhasereye al p, Hoylular  k l çtan geçirdikten sonra Urmiye'ye 

do ru yol al p H ristiyan kuvvetlerle birleşmek ve H ristiyan Devletinin 

kurulaca

 yerde, Osmanl  ordusunun muhtemel hücumunun karş s n  almak 

için harekete geçer. Andranik kendi plânlar n  gerçekleştirmek ve “Büyük 

Ermenistan” devletini kurmak konusunda Rus ve  ngiliz kumandanlar n n da 

onay n  alm şt .  

Bu esnada Osmanlı Türk Ordusu Âzerbaycan'a gelerek Hoy ve Selmas'ta 

Andranik ve diğer Hıristiyan güçlerle savaşa girip onları yenilgiye uğratır. Bunun 

üzerine Andranik kendi ordusuyla kaçmak mecburiyetinde kalır. Böylece 

Âzerbaycan'da müstakil Hıristiyan devletinin kurulması hayâli 130 bin insanın 

hayâtı pahasına bitmiş olur.  

 

---

 

42 

Şunu da belirteyim ki o dönemde İranlılarla Osmanlılar arasında dostluk 

ilişkilerini güçlendirmek amacıyla Tebriz'de kurulan “İttihâd-ı  İslâm Cemiyeti”nin 

İranlı  eşbaşkanı olan (Osmanlı tarafından Cemiyet'in başkanı, merhum Yusuf Ziya 

Beğ idi), halkın ve devletin güvendiği ve Osmanlı ordusu başkumandanı Ali İhsan 

Paşa'nın da saygı gösterdiği şahıs olarak bilinen ve bu hâdiseleri yakından müşahide 

eden babam, merhum Mirze Ali Heyet (Müctehid)'in o kanlı olaylar ve Osmanlıların 

sonraki tepkileri hakkında bizzat şahsıma anlattıkları da yukarıda yazdıklarımla 

mutabıktır. 

Makalemin sonunda bu facianın bir parçasını açıklayan târihî bir mektubu o 

dönemin hadiseleriyle ilgili bir belge olarak nakletmek istiyorum. Bu mektup o 

dönem Âzeri Müslümanların yardımına gelen Osmanlı ordu kumandanı (Ferik) 

tarafından Emir Erşed'e yazılmıştır. Emir Erşed hükûmet taraftarı olan ve Ermeni–

Asûrî mezâlimi karşısında ağabeyi Serdar Aşayir Hacıalilü ile birlikte Osmanlılarla 

işbirliği yapan büyük bir aşîretin hânı (reisi) idi. Bu mektup birkaç diğer mektupla 

beraber benim eniştem olan Dr. Cihanşah Hacıalilü'nün babası Serdar Aşayir'in 

arşivinde saklanılmıştır. Mektupta adı geçen Topçu Mahmud Han Türkiye'de Harp 

Mektebi'ni bitirmiş ve İran ordusuna geçtikten sonra general rütbesi almış  şehit 

General Mahmud Emin'dir. 

İşte mektubun metni: 

Emir Erşed Han hazretleri huzûr-i âlîlerine: 

Mektûb-i  şeriflerini aldım. Samîmî ve berâderâne teşekkürler ederim. Bu 

havâlîde elbette mesmû‘-i âlîleri olmuştur ki Ermeniler nâmerdâne bir sûretde 

ellisekiz Müslüman kendini [köyünü] târ-ü-mâr etmişler. Bu hareket-i mel‘ûnânenin 

önüne geçmek ve İslâmın kanını almak üzere hareket ettim. Zât-ı âlîlerinin 

ötedenberi mâ‘lûmum olan samîmiyet ve şecâ‘at-ı dindârânelerinde zerre kadar 

şübhem yoktur. Bu taraflarda İran tayında İslam arasında kıtâlın ve cenk ü cidâlın 

devâmı, takdir buyurursunuz ki, dîne ve millet düşmanlarımızın ne derece yüzünü 

güldürmekte ve Kur’ân-ı Mubîn âşıklarını ne derece rencîde etmektedir.  

İran ve İrânî kardeşlerimle münasebetim dâimâ mevcut olmakla berâber 

İran'ın vaz‘iyyet-i dâhilesini hakkıyla bilmiyorum. Gerek umûmî ve gerek husûsî 

işlerde tenvîr buyurulursam son derece müteşekkir kalır ve hakka mesrûf her türlü 

hademâtda noksan etmemeğe gayret edeceğimi va‘d ederim. 

Umûr-ı âmme ve husûsât-ı sâ’ireyi şifâhen mâ‘lûmâtdâr etmek üzre ma‘iyyet-i 

âlîleri topçu kumandanı Mahmûd Han'ı tâ‘lîmât-ı lâzıma ile Ermenilere i‘lân 

etmeksizin (meselâ av bahânesiyle) Mincivan'a gönderirseniz yarınki Çarşamba 

günü akşama kadar beni orada bulabilir. Arzu buyurulursa zât-ı selâmîleri de teşrîf 

buyurabilirler. Herhâlde yarın gündüz ve gecesi Mincivan'da bulunacağımı arz ile 

samîmî selâmlarımın kabûlünü ricâ ederim efendim. 16 Şubat 1336 yevm-i Salı. 

İmzâ: Ferik. 

 

---