Evolution of The Azerbaijani Language and Idendity

 

4

divans in Turkish, Persian and Arabic. His Leyla and Medjnun is considered to be the 

most burning and aestethic example of mathnavi of this kind. The school of Fuzuli is 

continued at contemporary times. Most Azerbaijani poets wrote their divans under 

his literary influence.  

3 – Vaqif stage (18

th

 century). Vaqif was a realist poet who introduced many 

innovations in the form and content of the Azerbaijani language and literature. He 

chose qoshma as the formal basis of his poetry, and used a relatively pure linguistic 

style, reflecting the traditions and life styles of the Azerbaijani people.  

In  this  period  the  literary  language  took  a  unique  and  general  form,  and 

qoshma was effectively introduced into the literary tradition.  

 

The  phonological  and  grammatical  elements  of  the  language  acquired  unity 

and  were  stabilized,  and  new  words  replaced  the  older  ones,  and  the  language 

acquired its present day characteristics. In the 19

th

 century (1812) the northern part 

of Azerbaijan was separated from Iran and annexed to the Russian Empire, but the 

linguistic process continued in the northern part, and the morphology acquired its 

present  day,  uniform  characteristics.  In  the  new  period  the  emergence  of  journals 

like  Ekinchi,  Fiyuzat,  and    Molla  Nassreddin  helped  stabilize  the  prose.  School 

books  and  grammatical  books  were  edited  in  the  mother  language,  which  helped 

stabilize the orthography and pronunciation of the language, and the standard style 

replaced the former complicated scientic prose styles.  

In  the  year  1918  the  literary  language  was  declared  as  the  official  language, 

and after 1920 this situation continued under the Soviet rule. 

In  the  19

th

  century  the  Marthia  literature  (poetry  dedicated  to  the  tragedy  of 

Imams)  enjoyed  extensive  development  in  the  Iranian  section  of  Azerbaijan,  but 

during the 20

th

 century the written language was banned under the Pahlavi regime. 

This  situation  continued  up  until  the  onset  of  the  Islamic  Revolution  in  1979,  with 

the  exception  of  a  single  year  (1945‐46)  during  which  the  government  of  the 

Democrat Party of Azerbaijan was in charge in Tabriz. 

After 1979 with the settlement of the Islamic regime a new period began in the 

history  of  language  and  literature  of  the  Iranian  Azerbaijan.  Many  journals  and 

publications appeared in the Turkish language alone or mixed Turkish and Persian 

languages.  Today,  there  are  more  than  50  regular  journals,  although  certain  of  the 

journals had a relatively short lifetime. 

 

Varliq journal started to be published early 1979, and continued regularly up 

to  now,  both  in  Turkish  and  Persian,  presenting  essays  on  linguistics,  as  well  as 

literature,  history,  folklore  and  some  polemical  issues.  This  journal  has  now 

acquired the status of a school, where the most learned Azerbaijani scholars publish 

their articles. The Varliq journal was pioneer in stabilizing the orthographic styles as 

well as the stabilization of the written language norms in the Iranian Azerbaijan. 

Hundreds  of  books  and  journals  have  been  published  in  Iran  in  the  past  24 

years,  which  contribute  effectively  to  the  promotion  of  linguistic  features  in  the 

Azerbaijani language.  The  language  of Varliq  is  based  on  the common  Azerbaijani 

literary language, except that the Russian and Latin words are used with much less 

frequency  in  comparison  to  the  literary  styles  of  the  northern  part  of  Azerbaijan. 

---

 

5

  

 

 

Azərbaycan Türkcəsində Dəyişkən 

Deyimsəllik Məsələsi 

 

 

 

 

Malmoe Universitəsində Keçirilən 

Azərbaycan Dili və Höviyyəti Simpozyumuna  

Sunulmuş Mə’ruzə 

Malmoe, 15 April 2003 

 

 

 

 

Deyimlər  məcazi  məʹna  daşıyan,  sabitləşmiş 

söz ya söz birləşmələrindən ibarətdir: 

 

Qursaqsız. 

Sudan quru çıxmaq. 

Qazanın dibinə daş atmaq. 

 

ʺSabitləşmiş 

söz 

ya 

söz 

birləşmələriʺ 

ifadəsindən  belə  anlaşılır  ki,  deyimlərin  məʹnası 

onların  tərkib  hissələrinin  leksik  məʹnasından  elə 

çox  asılı  dəyil.  Ancaq  bir  az  sonra  görəcəyimiz 

kimi,  deyimlərin  ifadə  etdiyi  məʹna  ilə  onların 

tərkib hissələrinin məʹnası arasında dəyişkən dərəcələrdə bağlantı ola 

bilər,  buradan  isə  dəyişkən  deyimsəllik  (variablə  idiomaticity)  anlamı 

ortaya çıxır. 

E. Rafraf 

Deyimlərin başqa bir xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki, onlar vahid 

bir  məcazi  məʹna  ifadə  edərlər,  və  bu  baxımdan  onların  tərkib 

---

 

6

hissələrinin  arasında  olan  nəhvi  əlaqə  cümlə  daxilində    müəyyən 

dərəcədə 

gözəgörünməzdir. 

Ona 

görə, 

deyimlər 

qramatik 

dəyişikliklərə  uğramadan  cümlə  daxilində  tikinti  materyalı  şəklində 

işlənirlər  və  onlara  müəyyən  təsrifi  dəyişikliklər  vərmək  asanlıqla 

mümkün  olmur.  Məsələn  can  yandırmaq  deyimini  canı  yandırmaq  ya 

canları yandırmaq şəklinə salmaq mümkün dəyildir.  

Türk dilləri və özəlliklə Azərbaycan Türkcəsi deyimlər baxımından 

zəngin  dillər  sırasına  daxildir,  bələ  ki,  hər  bir  deyimin  bəʹzi  vaxtlar 

çəşitli  variyantları  olur.  Misal  üçün  Farsca  yekkə  xord  deyiminin 

qarşılığı bu biçimlərdə ola bilir:  

 

Uyuq qaldı, mat qaldı, qutundan qurudu, tüstüsu təpəsindən çıxdı, 

gözləri bərələ qaldı, gözləri böyüdü, damarları pilləndi, ürəyi 

qopdu, qan beyninə yügürdü, v.s. 

 

Deyimlər hansı vəzifəyə ximət göstərir? 

Urəyi  qopdu  misalında  nə  ʺürəkʺ  həqiqi  ürəkdir,  nə  də  ʺqopmaqʺ 

sözü  həqiqətən  “qopmaq”  anlamındadır.  Bu  deyimin  ifadə  ətdiyi 

mə’nanı  adi  cümlələr  vasitəsi  ilə  ifadə  ətmək  üçün  sözügedən  şəxsin 

psixolojik  durumu  və  onun  görkəmində  baş  verən  dəyişiklər 

haqqında  uzun‐uzadı  danışmaq  lazimdir.  Beləliklə  demək  olar  ki, 

deyim qramatik yoldan daha qısa olan kəsə bir yoldur.  

 

Deyimlərin Quruluşca Növləri: 

Deyimlər bir kəlmədən də ibarət olduğü halda, söz birləşmələri və 

ya cümlə biçimində də təzahür edirlər. 

 

Aşağıdakı  misallar  bir  kəlmədən  oluşan  deyimləri  təmsil 

etməkdədir: 

 

Mənimki səninlə tutmaz, gilə. 

Yaşar qursaqsız adamdır. 

Yaşar uca səslə danışırdı. 

Yaşarın cavabı çox iti idi. 

 

Söz  birləşməsi  ya  cümlə  şəklində  olan  deyimlərə  misal  olaraq 

aşağıdakı örnəkləri gözdən kəçirmək olar: 

 

Qara xəbər, ağ gün, dərin hekmət. 

Bərk adam, dəmir iradə, boz sifət. 

Itin quduran yeri.  

---