Evolution of The Azerbaijani Language and Idendity


Gözdən geden könüldən də gedər



Yüklə 1,33 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə19/19
tarix30.10.2018
ölçüsü1,33 Mb.
#76160
növüYazı
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19

 

46 


Gözdən geden könüldən də gedər. Out of sight, out of mind. 

Zədəli alma bir anbarı kifsədər. A rotten apple injures its neighbours. 

Görmək  hara,  eşitmək  hara?  Bir  görmək  min  eşitməkdən  yaxşıdır.  Seeing  is 

believing. 



Susmaq razılıq əlamətidir. Silence gives consent. 

Qızını döyməyən dizinə döyər. Spare the rod, and spoil the child. 

Danışmaq gümüşdürsə, susmaq qızıldır. Speech is silver, silence is golden. 

Dəmiri isti ikən döyərlər. Strike while the iron is hot. 

Od  olan  yerdən  tüstü  çıxar.  Ocaq  yanmasa,  tüstü  çıxmaz.  There  is  no  smoke 

without fire. Where there is smoke, there is fire. 



Tələsənin  kündəsi  küt  gedər.  Tələsən  yolda    qalar.  Tələsənin  ayağı  büdrər.  The 

hasty hand catches frog for fish. Haste makes waste.  



Axırda gülən yaxşı gülər. He laughs best, who laughs last. 

Qonaq bir olsa, ev yiyəsi öküz kəsər. For a single guest one could kill a cow. 

Olacağın qarşısını almaq olmaz. What must be, must be. 

Bir  ata  yeddi  oğul  bəslər,  yeddi  oğul  bir  atanı  bəsləməz.  One  father  can  support 

ten  children;  ten  children  cannot  support  one  father.  One  father  is  enough  to 

govern one hundred sons, but not a hundred sons one father. 

Qızıl  odda,  insan  möhnətdə  bəlli  olar.  Fire  is  the  test  of  gold;  adversity  of 

friendship. 



Balıq başdan qoxuyar. The fish always stinks from the head downwards. 

Suyu bulandırır, balıq tutsun. It is good fishing in troubled waters. 

Dəli quyuya bir daş atar, yuz ağıllı çıxara bilməz. A fool may throw a stone into a 

well, which a hundred wise men cannot pull out. 



Ayağın  büdrəməsi  dilin  büdrəməsindən  yaxşıdır.  Better  the  foot  slip  than  the 

tongue. 


Qurd  dərisini  dəyişər,  xasiyyətini  dəyişməz.  The  fox  may  grow  grey,  but  never 

good. 


Hər şeyin təzəsi, dostun köhnəsi. Old friends and old wine and old gold are best. 

Əl əli yuyar, əl də dönər üzü yuyar. One hand washes another and both the face. 

Cins toyuq bərk yumurtlar. Pis toyuq cis yumurtlar. A black hen lays a white egg. 

Eşşayə sədir düyüsü baş ağrısı gətirər. Honey is not for the assʹs mouth. 

Halva‐  halva  deməklə  ağız  şirin  olmaz.  It  is  not  with  saying  Honey,  Honey,  that 

sweetness will come into the mouth. 



Yürüyən at özünə qamçı vurdurmaz. A running horse needs no spur. 

İşləyən dəmir pas tutmaz. Iron not used soon rusts. 

 

 




 

47 


İranʹda Türk Kültürünün Durumu

6

 



 

 

  Prof. Dr. Cevat HEY’ET

İran'da Türk kültürü Türkdilli halkların arasında yaygındır. Türkdilli 



halklar ağırlıklı olarak Azerbaycan'da, Zencan'da, Hemedan ve 

Sâve'de, Horasan'ın kuzeyinde ve İran Türkmenistanı'nda yaşarlar. 

Bundan başka İran'ın her tarafında Türkler kitle ve dağınık halde 

yaşamaktadırlar. Meselâ İran'ın başkenti olan Tahran'da son 

istatistiklere göre beş milyondan fazla, yani şehir nüfusunun yarısına 

yakın, Türk aileleri yaşıyor.  

70  milyona  yakın  İran  nüfusunun 

yaklaşık  30  milyonu  Türktür  ve  tek  başına 

Farslar  dahil,  diğer  etnik  gruplara  göre 

çoğunluğu  oluşturmaktadır.  Ancak  İran 

Türkmenleri 

ve 


Horasan 

Türklerinin 

ekseriyetinin  dilleri  Türkçe  olmakla  beraber 

Azerbaycan  Türkçesinden  biraz  farklıdır. 

Sonra  Fars  eyâletinde  yaşayan  Kaşkay 

Türkleri,  Hemedan  ve  Sâve  Türklerinin  de 

şiveleri biraz farklıdır. 

Bunlardan  başka  Şiraz  şehrinin  bir 

mahallesinde yaşayan Ebiverd Türkleri (Nadir Şah döneminde Horasanʹdan 

Şirazʹa  göçmüşler)  ve  Kirmanşah  şeherinin  65  km.ʹliğinde  yaşayan  Songur 

Türklerinin  lehçeleri  Azerbaycan  Türkçesinden  oldukça  farklıdır.  İranʹın 

merkezinde ve Kum şehrinin güneyinde yaşayan ve sayıları 20 bini aşmayan 

Halaç  Türklerinin  dilleri  en  eski  Türk  dili  kabul  edildiği  hâlde  bugünkü 

Türkçemizden oldukça farklıdır. 

İran  Türklerinin  kültürü  genellikle  geleneğe  dayanan  ve  daha  çok 

folklorik  ve  şifahî  mahiyettedir.  Tabii  olarak  onların  yazılı  edebiyat  ve 

kültürleri  de  vardır,  hele  Azerbaycan  Türklerinin  yediyüz  yıllık  yazılı 

edebiyatı  vardır.  Dede  Korkut  destanlarını  ihtiva  eden  Dede  Korkut  kitabı 

dünya  şaheserlerinden  sayılmakta  ve  bin  yıllık  halk  edebiyatımızın  eski 

âbidesini oluşturmaktadır.  

                                                 

6

 - Bu mekale 31 Mayıs – 6 Haziran günlerinde Kırım, Simferopolis (Akmeçid) de 



geçirilen 1-ci uluslararası Türkoloji Simpozyumunda okunmuştur. 

 Azad İslam Üniversitesi cerrahi profesörü, “Varlık” dergisinin sahibi ve baş 



redaktörü. 

 



 

48 


İranʹın  resmi  dili  Farsçadır  (Deri  Farsça).  Birleşmiş  Milletlerʹin  1998 

yılında  yayınladığı  rapora  göre

7

  İran  nüfusu  65,758,000  kişidir.  Bunlar  69 



dilde konuşuyorlar ve nüfusa göre en önemlileri bunlardır: 

 

1‐ Azerbaycan Türkçesi 



23.5 milyon 

 

2‐ Farsça 



22 milyon 

 

3‐ Lorca 



4.28 milyon 

 

4‐ Kürtçe 



3.25 milyon 

 

5‐ Türkmence 



2 milyon 

 

6‐ Kaşkay Türkçesi 



2 milyon 

 

7‐ Horasan Türkçesi 



1.5 milyon 

 

8‐ Arapça 



1.2 milyon 

İran  Türklerinin  dilleri  (Azerbaycan,  Türkmen,  Kaşkay  ve  Horasan) 

Oğuz  Türkçesinin  kolları  sayılmakta  ve  Azerbaycan  Türkçesi  Türkiye 

Türkçesine  diğer  Türk  dil  ve  lehçelerinden  daha  yakındır.  Azerbaycan 

Türklerini  diğer  Türklerle  [Türkmen,  Kaşkay,  Horasan.  Halaç  (20  bin)  ve 

Kazak (3 bin), Songur (Kirmanşahʹın 65 km.ʹliğinde) ve Ebiverd (Şirazʹın bir 

mahallesi)  Türklerini]  toplarsak,  İranʹda  27.5  milyon  (1998)  ve  bugün  aşağı 

yukarı 30 milyon Türk yaşamaktadır. Bu Türklerin diğer İranlılarla beraber 

ortak  kültürü  (İran  kültürü)  vardır  ki,  bin  yılı  aşan  bir  sürede  beraber 

yaşamak  neticesinde  meydana  gelmiştir  ve  aynı  zamanda  islami  rengi 

vardır. 

Bundan  başka  Türk  halk‐ellerinin  kendilerine  mahsus  dil,  lehçe,  şive, 

folklor  ve  yazılı  edebiyatları  vardır.  Türkmenler  hariç,  İran  Türklerinin 

hemen  hepsi  Şiidir.  İran  Türklerinin  şifahî  edebiyatları,  yani  âşık  edebiyatı 

çok  zengindir.  Azerbaycan  edebiyatı  klasik  edebiyat  alanında  daha  çok 

gelişmiştir. Bu hususta iki noktayı göz önünde bulundurmak gerekiyor: 

1‐  İranʹda  bin  yıldan  beri  Türkler  dahi  şiirlerini  va  yazılarını  daha  çok 

Farsça  yazmışlar.  Esasen  Fars  dilini  Türkler  (Gaznevîler,  Selçuklular  ve  s.) 

Orta  Asya  ve  Afganistanʹın  kuzeyinden  İranʹa  getirip  yayılmasına  sebep 

olmuşlar. Onun için Genceli Nizâmî, Şirvanlı Hakânî ve Mevlana gibi İranʹın 

cihanşümul  şairleri  Türk  oldukları  hâlde  kendi  eserlerini  Farsça  yazmış  ve 

Farsdilli İran edebiyatını zirvelere kaldırmışlar. 

2‐  İranʹda  1920ʹden  sonra  iş  başına  gelen  Pehleviler  hânedanı  kültür 

alanında  monopolist  ve  şovinist  Fars  siyasetini  takîp  ve  tatbîk  ettikleri  için 

Farsçadan  başka  diğer  etnik  grupların  dillerinde  okuma  yazma  ve  basın 

yasak  olmuş,  tarihimiz  tahrife  uğratılarak  Türk  unsuruna  ancak  menfî  ve 

tahribatcı rolü bırakılmıştır. 

                                                 

7

 World Languages and the Languages of Iran.  



 


 

49 


Pehleviler  döneminde  asimilasyon  siyaseti  özellikle  kültür  alanında 

bütün  şiddetiyle  uygulanmış,  okullarda  Türk  çocuklarına  aslen  Türk 

olmadıkları,  eski  zamanlarda  Fars  olup  Moğolların  İranʹa  hücum  ederek 

yönetimi  ele  geçirdikten  sonra  zorla  Türk  dilinin  onlar  tarafından  empoze 

edildiği  öğretilirdi.  İşte  bu  sebepten  dolayı  Azerilerin  bugünkü  dili  (Türk 

dili) onların öz dilleri olmayıp yabancılar tarafından onlara empoze edildiği 

iddia  edilirdi.  Bu  uydurma  teoriyi  o  dönemde  yetişen  Azerbaycan 

aydınlarından  bazıları  (Ahmet  Kesrevî,  Mahmut  Avşar,  Natık  vb.)  da 

destekliyorlardı.  Pehleviler  döneminde  yazılan  tarih  kitapları,  tarihi  tahrif 

ederek  Türklerin  İranʹdaki  bin  yıllık  yönetimleri  ve  hizmetlerini  hiçe 

saymışlar.  Bu  dönemde  eğitim  almış  talebeler  toplumda  işe  başladıktan 

sonra bu anlayışla yaşıyor ve Türk diline ve Türklere hor bakıyorlardı. Tabii 

olarak,  Azerbaycanlıların  aydınları  da  bu  sapık  kültürle  yetiştikleri  için 

kendilerini  Türk  saymıyor  ve  Türklüğü  hakir  görüyorlardı.  Bu  durumda 

Türk kültürünün hâli ne kadar acınacaklı olması pek tabiidir. 

Bütün  bunlara  rağmen  bu  dönemde  Şehriyar,  Sahir  ve  Sehend  gibi 

büyük şairler çıkmış ve yazdıkları şiirleri ile edebiyatımızın sönmesine mani 

olmuşlar. 

Şehriyar  yazdığı  “Hayder  Baba  Manzumesi”  ile  folklorik  bir  şaheser 

yaratmış ve kendi adını Hayder Baba dağı gibi ebedileştirmiştir. 

Şehriyar  çağdaş  Fars  şiirinin  Hafızʹı  adlandığı  halde  Türkçe  yazdığı 

Hayder  Baba  manzumesiyle  cihanşümul  olmuştur.  Onun  Hayder  Babaʹsı 

30ʹdan çok dile tercüme edilmiş ve ona yüzlerce nazire yazılmıştır.  

Sehend  ise  Dede  Korkut  destanlarını  “Sazımın  Sözü”  adıyla  şiire 

çevirmiş ve bizim milli şairimiz mevkiine yükselmiştir. 

Pehlevilerin  asimilasyon  siyaseti  İslam  Devrimiʹnin  zaferinden  sonra 

değişse de, hâlâ onun kalıntıları devam etmektedir. 

İran  İslam  Cumhuriyeti  Anayasası  (15.,  19.  vb.  maddelerde)  Türk  ve 

diğer etnik grupların varlığını resmen kabul etmiş ve bütün kamivlerin aynı 

haklara sahip olduklarını belirttiği halde Fars dilini İranʹın resmi dili olarak 

tanımıştır.  Fakat  geçen  26  yılda  ana  dilimizde  basın,  gazete,  dergi,  radyo 

televizyon yayınları devam etse de, hâlâ okullarımızda eğitim yalnızca Fars 

dilinde  yürütülüyor.  Ancak  son  yıllarda  bazı  devlet  üniversitelerinde  Türk 

dili  ve  edebiyatı  okutulmaya  başlamıştır.  Son  yıllarda  Türk  dilinde 

(Azerbaycan  ve  Türkmen)  çıkan  gazete  ve  dergilerin  sayısı  50ʹye  kadar 

artmış,  Azerbaycan  ve  İranʹın  diğer  şehirlerinde  okuyan  Azerbaycanlı 

öğrenciler  dernekler  bünyesinde  toplanarak  iki  dilde  dergiler  yayınlamağa 

başlamış, aynı zamanda özel Türk dili ve edebiyatı kursları açmışlar. Bizim 

26  yıldan  beri  yayınladığımız  “Varlık”  dergisi  bugüne  kadar  düzenli  olarak 

devam etmiştir.  

 



 

50 


“Varlık”  dergisi  bir  kültürel‐edebi  dergi  olduğu  için  ilk  sayısından 

itibaren  onun  sayfalarında  edebi  dilimizin  kuralları,  tarihi,  klasik  ve  şifahî 

edebiyatımıza  dair  dizi  makaleler  yayınlanmış,  tarih  ve  kültürümüz  doğru 

düzgün şekilde halkımıza öğretilmeye çalışılmıştır. 

Kültürümüzün 60 yıl süren Pehleviler rejiminde ne duruma düştüğünü 

anlamak  için,  İslam  Devrimiʹnden  sonra  “Varlık”  dergisini  çıkarmağa 

başladığımız  zaman  ana  dilimizde  yazarların  durumuna  göz  atmak 

yeterlidir.  O  dönemde  edebi  dilimizde  kusursuz  yazabilen  yazarlarımız 

parmakların  sayısı  kadar  azdı.  Bunlar  da  Türkiye  veya  Kuzey 

Azerbaycanʹda eğitim görmüş veya kendi kendilerini yetiştirmiş insanlardı. 

Tabii  olarak  şairlerimizin  sayısı  az  değildi,  çünki  bazı  şairlerimiz  dilimizin 

resmi  şekilde  kullanılmasının  yasak  olduğuna  rağmen  şiirlerini  ana  dilde 

dahi yazıyorlardı. 

Biz  “Varlık”ta  ortak  Türk  dilini  de  göz  önünde  tutarak  Azerbaycan 

edebi  dilinde  yazmağa  başladık,  edebi  dilimiz  bizde  kullanılmadığı  için 

Kuzey  Azerbaycanʹda  kullanılan  edebi  dili  kabul  ettik,  ancak  Rusça  ve 

Latince terimler ve sözlerin yerine Türkçe veya eskiden beri kullanılan Türk‐

İslam  ve  İranʹın  ortak  terimlerini  kullanıyoruz.  Mesela:  adliye,  mahkeme, 

hakim,  müddei‐yi  umûm  vb  gibi.  Yazı  dilimizi  mümkün  mertebe  ortak 

Türkçeye  yakın  yazabilmeyi,  bu  ülkenin  ve  Türk  Dünyasıʹnın  medâr‐i 

iftihârı olan merhum İsmail Beğ Kaspiraliʹye borçluyuz. Tanrı onun ruhunu 

şad etsin. 

Bugün İran Türklerinin, özellikle yeni neslin kültür bakımından durumu 

geçmişe  nazaran  daha  iyidir.  Gençlerimiz  özellikle  öğrencilerin  çoğu 

Azerbaycanʹda  ana  dillerini  de  öğreniyor  ve  eserlerini  Türkçe  yazmaya 

gayret ediyorlar. 

Geçen  26  yılda  “Varlık”  dergisi  bir  mektep  halini  almış  ve  eğitim 

vazifesini  üzerine  almıştır.  Devrimʹden  hemen  sonra  ana  dilimizde  birçok 

gazete  ve  dergi  yayınlanmaya  başlamışsa  da  (“Varlık”  ve  “Mehd‐i  Âzâdi” 

dışında)  bunların  çoğunun  ömrü  kısa  olmuş  ve  uzun  seneler  boyunca 

Tahranʹda  “Varlık”  ve  Tebrizʹde  “Mehd‐i  Âzâdi”  yalnız  kalmışlar.  Fakat 

Kuzey  Azerbaycan  bağımsızlığını  kazandıktan  sonra,  hele  Muhammed 

Hatemiʹnin  cumhurbaşkanlığı  yaptığı  son  sekiz  yılda  basınımızda  çoğalma 

ve kültürümüzde çiçeklenme hızlanmıştır. Öyle ki bugün 50ʹden fazla gazete 

ve dergi iki dilde (Türkçe ve Farsça) çıkmakta ve bunlarda yazılan makaleler 

dil ve üslup bakımından olgun ve muhteva bakımından dolgun sayılırlar. 

1986  yılında  Farsça  yayınladığım  “Türk  Dil  ve  Lehçelerinin  Tarihi”  adlı 

kitabımda verdiğim istatistiklere göre Devrimʹden hemen sonraki senelerde 

Türk  dilinde  (Azerbaycan,  Türkmen)  130  cilt  kitap  yayınlanmış,  Türklerle 

ilgili  ilim,  edebiyat  ve  tarih  alanlarında  20  cilde  yakın  Farsça  kitap 

 



 

51 


basılmıştır.  Halbuki  son  yıllarda  her  sene  yüzden  çok  kitap  ve  şiir 

macmuaları  ana  dilimizde  yayınlanmakta  ve  edebi  mahfillerimiz  çeşitli 

şehirlerde edebi çalışmalarına devam etmektedir.  

Bugün  “Varlık”ta  kullanılan  üslûp  genelleşmiş  sayılır.  Biz  henüz  Arap 

kökenli  eski  Türkçe  harfleriyle  yazdığımız  için  ortografide  sesli  harfleri 

göstermek  amacıyla  bazı  değişiklikler  yaparak  alfabemize  birkaç  diyakritik 

alametler  arttırdık.  Bu  bakımdan  da  imlâmız  uniform  ve  genelleşmiş 

sayılabilir.  

Kültürümüzün bugünkü durumunu iyi anlamak için 26 sene önce 

karşılaştığımız bir olayı bugün karşımıza çıkan ümitverici bir hadise ile 

mukayeseli şekilde naklediyorum: 26 yıl evvel “Varlık” dergisini 

çıkarmaya başladığımız zaman birçok şehirlere, o cümleden Miyâne 

şehrinin basın merkezine kaç tâne dergi göndermiştik. 20 gün sonra 

Miyâne'ye gönderdiğimiz paketi bir mektupla geri aldık. Mektupta şöyle 

bir ibare vardı: “Burada komunist yoktur, onun için Türkçe dergi 

okunmaz!” 

Bugün  ise  Urmiyeʹde  çıkan  haftalık  “Nevîd‐i  Azerbaycan”  gazetesinde 

yayınlanan  ve  Miyâne  şehrinin  maarifperverleri  tarafından  “Cebhe‐ye 

Melli” (Milli Cephe Partisi) liderlerine hitaben “Aşırı milliyetçiliği bırakın!” 

başlıklı açık mektubun mesajını naklediyoruz: 

“Milli  Cephe

8

  ve  fikirdaşları  bizim  dil  ve  kültürümüzü  mahvetmek 



istiyorlar.  Otuz  milyon  İran  Türklerinin  kültürüne  Batı  Hipilerinki  gibi 

“kültürcük”  [aşağılama  anlamında]    diyorlar.  Azerbaycan  Türklerinin  ana 

dilini  zorla  empoze  edilmiş  yabancı  bir  dil  sayıyor  ve  İranʹın 

Ehemenlerinden 

önceki 

uygarlıklarını 



İran 

tarihinden 

kasden 

hazfediyorlar...” 



26 yıl arayla yazılan bu iki mektup bu süre içerisinde halkımızın 

kültüründe ve millî şüurunda ne kadar inkişaf ve ilerleme olduğunu açık 

şekilde göstermekte ve geleceğe olan umudumuzu arttırmaktadır.

 

 



                                                 

8

 “Cebhe-ye Melli” İran'da petrol üretiminin millîleşmesini sağlayan hükûmetin başbakanı 



doktor Muhammed Musaddık'ın Millet Meclisi'nde kurduğu grubun adıdır. Sonraki 

dönemlerde bu adı kullanarak kurulan parti ve kurumlar, çeşitli ideolojilere sahip olmuşlar. 

Bugün “Cebhe-ye Melli” çatısı altında toplanan çevreler çoğunlukla aşırı Farsçı 

siyasetçilerden oluşmaktadır. 



 

Document Outline

  • Türkcənin Etimiloji Sözlükləri, M. Riza HEYƏT
  • M. Riza HEYƏT
  • Dr. Cevat Hey'et

Yüklə 1,33 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə