Evolution of The Azerbaijani Language and Idendity
Yüklə 1,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
33
şəkilçi vasitəsi ile ifadə olunur (saqiya, Şaha, məlika, sarbana, Həsəncan…). Ərəb dilində isə həmin vəzifə köməkçi nitq hissələrinin vasitəsi ilə həyata keçir (əyyöhən nəbi, əyyöhəl insan). Türk dilində isə xitablıq halı ifadə etmək üçün bu kimi birbaşa vasitələr mövcud deyildir, ancaq buradan belə nəticə çıxarmaq olmaz ki, Türk dilində xitablıq hal yoxdur. Xitablıq hal olmasaydı, heç kəsə üz tutmaq və heç nəyi
Hal kateqoriyası, ʺismin iştirak etdiyi sintaktik əlaqələrdə başqa komponentlərə qarşı münasibətiʺ şəklində başa düşülürsə, formal əlamətlərdən asılı olmayaraq, bütün dilləri əhatə edən geniş dil kateqoriyasıdır və bir dilin qramatikasından daha çox ümumi dilçiliyə aiddir və bu üzdən ümumi kateqoriya adlana bilər. Bir az sonra görəcəyimiz kimi, Türk dilində hal kateqoriyası her zaman morfolojik əlamətlərlə temsil olunmur və heç bir şəkilçi ile müşayiət olmayan isim sadəcə bir hal (adlıq hal) yox, qramatik baxımdan hətta bir neçə halı təmsil etməkdədir, fikir verin:
Birinci misalda dəniz sözü vokativ (xitablıq) durumdadır və cümlənin başqa üzvləri ilə sintaktik baxımdan müəyyən bir əlaqəni oluşdürmaqdadır. Vokativ halı təmsil edən şəkilçi olmasa da, bu halda çıxış edən ismin vurğusu, başqa hallarla fərqli olaraq birinci hicaya düşür, buradan isə aydın olur ki, xitablıq hal, yazıda işarəsi olmasa da, fonetik şərtlənmə yolu ilə nitqdə səslənir və bu mənada heç də çılpaq sayılmaz. İkinci misalda dəniz sözu cümlənin mübtədasını təşkil edir və cümlənin xəbəri ilə güclü sintaktik əlaqə oluşdurur. Üçüncü misalda isə dəniz sözü felin tamamlığını təşkil edir və cümlənin xəbəri ilə çox fərqli bir sintaktik əlaqədə yer alır. Dördüncü misalda dəmir sözü təyin rolunda çıxış edir və yanaşma elaqəsinin birinci komponentini təşkil edərək atributiv fəaliyyət göstərir və atributiv ya tanımlama hal kimi təqdim edilə bilər. Eyni zamanda dördüncü misalda iradə sözü yanaşma əlaqəsinin ikinci komponentini təşkil edərək, haqqında məlumat verilən, tanımlanan hisse kimi çıxış edir və bu üzdən tanımlanma halın ornəyidir. Bu iki hal (İngiliscə: subject, attribute) həmişə bir‐ birini müşayiət edər. Söz yox ki, ʺisim çılpaq şəkildə işlənmişdirʺ ‐ deyə bu beş halı eyniləşdirmək və onları ʺadlıqʺ hal altında sıralamaq böyük bir səhvə yol verməkdir. Burada ismin başqa komponentlərə qarşı bambaşqa sintaktik münasibətlərdə olduğu aydın şəkildə görünməkdədir. Üstəlik, sözlükdə qeyd edilən dəniz sözünü də bunlarla qarışdırmaq olmaz, çünki dəniz sözü sözlükdə sadəcə öz leksik mənası ilə çıxış edir 34
və hər hansı başqa nitq hissəsi ilə bağlantısı yoxdur. İsim öz adlıq halında sadəcə sözlükdə və sirf leksik mənada rastlana bilər. Amma nəzərə gələn, çağdaş dilçilikdə ismin altı halı (adlıq, yiyəlik, təsirlik, yerlik, çıxışlıq, yönlük) üzerində daha geniş bir razılaşma mövcuddur. Bu fikir isə sadəcə ismə bağlanan zahiri şəkilçilər əsasında formalaşmışdır. İsmin hallarını onun morfolojik əlamətləri əsasında təqdim etmək və ismin iştirak etdiyi sintaktik əlaqəyə sayğısız qalmaq elmi cəhətdən düzgün ola bilməz. İsmin halları sadəcə onun iştirak edə biləcəyi sintaktik əlaqələr çərçivəsində görünə və təhlil edilə bilər. Hətta o dilçilər ki, ismin hallarını şəkilçilər əsasında təhlil edirlər, məsələn "təsirlik hal" dedikdə istər- istəməz bir sintaktik əlaqədən danışırlar. Həqiqət odur ki, ismin hallarını sadəcə morfolojik əlamətlər əsasında və sintaktik əlaqədən təcrid edilmiş şəkildə təhlil etmək bizi yanlış nəticələrə götürə bilər, belə ki, məsələn qeyri‐ müəyyən təsirlik halı (mən kitab oxudum) adlıq hal kimi başa düşək.
ancaq qeyri- müəyyən təsirlik hala gəlincə (mən kitab oxudum), kitab sözünü hansısa şəkilçi qəbul etmədiyinə görə ismin adlıq halı kimi qəbul edirlər. Təkcə qeyri- müəyyən təsirlik hal deyil, bir çöx müstəqil qramatik durumlar yanlış olaraq "ismin adlıq halı" altında sıralanır, o cümlədən: 1 - Mübtədalıq hal: qar yağır. 2 - Xəbərlik hal: Bu Yaşardır. 3 - İsim zaman zərfliyi rolunda (atributiv hal): sabah görüşərik. 4 - İsim təyin rolunda (attributiv hal): dəmir qapı. 5 - Vasitəsiz tamamlıq (təsirlik hal): man kitab oxudum. 6 - İkinci növ təyini söz birləşməsinin birinci tərəfi (genitiv hal): vətən sevgisi. 7 - İsim feli birləşmələrin birinci tərəfi kimi (mübtədalıq hal): gün çıxanda. 8 - Bəzi mürəkkəb fellərin tərkib hissəsi kimi: qulaq asmaq, tərəf çıxmaq, göz
bir halda çıxış etdiyi sual altındadır. 9 - Xitablarda (xitablıq hal): dəniz, nə gözəlsən! 10 - İsim adlıq cümlə kimi: Baki, Qız Qalası, 1923- cü il. Kəskinliklə demək olar ki, bu kimi ornəklərdə isim xəbərlik halında səslənir.
Bu qədər fərqli sintaktik bağlantıların hamısını ismin adlıq halı altında sıralamaq sadəcə və sadəcə bir səhvin nəticəsi olmuşdur: ismin hallarını təkcə şəkilçilər əsasında, yəni sadəcə morfologiya alanında təhlil etmək. Beləliklə, ʺismin çılpaq halıʺ ən azı yeddi morfo‐sintaktik hal durumunu ortaya çıxarır:
Yüklə 1,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|