Əlyazması hüququnda

35 

 

bacarıqsızlığına görə həmişə mürəəssir olur. Tənbeh etmək məqsədi ilə yox, sadəcə 

bu  barədə  ona  demədikdə,  onun  fikrini  buna  yönəltmədikdə,  o  sakitləşir,  normal 

işləyir. Bəzən idarəedən rəhbər buna etiraz edərək bildirir ki, bu tərbiyəli, intizamlı 

adamlar  üçündür.  Əksər  işçilər  buna  hər  dəfə  yol  verəcəklərsə,  onda  necə  olsun? 

Bu halda tələsmək lazım deyildir, çünki geniş təfəkkürə malik idarəetmə heyətinin 

üzvü  tabeliyində  olanlara  nə  qədər  çox  inanarsa,  onlarda  yaranmış  şübhə  hissləri 

bir o qədər tez yox olacaq. Lakin əgər kimsə humanist  münasibəti başa düşmürsə, 

kollektivi  həmin  işçidən  xilas  etmək  vacibdir,  özü  də  bu  işi  ədəblə,  nəzakətlə 

etmək daha yaxşı təsir bağışlayır. 

Uzun  bir  dövr  ərzində  yalnız  yuxarıdan  hökm  etmək  prinsipi  ilə  fəaliyyət 

göstərən  idarəetmə  heyətinin  qeyri-sabit  fəaliyyəti  üzündən  bizdə  qarşılıqlı 

münasibətlərin  humanistləşməsi  prosesi  hələlik  zəif  gedir.  Inzibati-sərəncam 

üsulları  uzun  müddət  onun  inkişafına  imkan  verməmişdir.  Ona  görə  də  çoxları 

həqiqətən  inanır  ki,  uşaqlar  kimi  böyüklərə  də  davranışlarında  hər  hansı  bir 

sərbəstlik vermək olmaz. Hətta belə ağlasığmaz nəticəyə gəlirlər ki, guya xalqımız 

müstəqillik,  demokratiya  üçün  hələ  yetişməyib.  Bu  inzibati-amirlik  üsullarına 

tərəfdar  olan  səriştəsiz  rəhbərliyin  əsassız  dəlilləridir.  Cəmiyyət  üzvlərinin 

məqsədyönlü  həyat  təcrübəsi  göstərir  ki,  mehribançılıq,  insani  ünsiyyətlərin 

inteqrasiyası  şəraitindən  asılı  olaraq,  yaradılan  psixoloji  mühit  həmişə  müsbət 

nəticələr  qazanmağa  böyük  imkanlar  açır.  Istehsal  kollektivinin  sosial-psixoloji 

mühiti  bir  çox  daxili  amillərin  təsirindən  asılı  olmaqla  formalaşır,  onlardan  ən 

əsasları aşağıdakılardır: 

-  kollektivin işçi heyətinin quruluşu; 

-  kollektiv məqsədlərinin vahidliyi və üzvlər arasında iş səviyyəsi; 

-  kollektiv üzvlərinin qarşılıqlı əmək və şəxsi münasibətlər uyğunluğu; 

-  istehsal-texnoloji vəziyyət və işçi münasibətləri; 

-  istehsalat mühitinin mövcud durumu və s. 

İstehsalat  kollektivi,  briqadanın,  sexin  sahənin  və  ya  hər  hansı  qrupların 

kollektivi  bir-birindən  təkcə  kəmiyyətcə  deyil,  həm  də  keyfiyyətcə,  tələbat  və 

məqsədlərin  səviyyəsinə  görə  fərqlənirlər.  Lakin  bundan  asılı  olaraq,  hər  bir 

---

36 

 

istehsal  kollektivi  ümumi  cəhətlərə  malikdir  və  müxtəlif  səviyyədə  olsa  da,  

konkret qanunlara tabedirlər. 

Istehsal  kollektivinin  idarəetmə  xassələri  onların  sosial-iqtisadi  quruluş 

xüsusiyyətindən  asılı  olmaqla,  sosial-psixoloji  mühitə  də  böyük  təsir  göstərir. 

Burada  formal  və  qeyri-formal  qurumları  bir-birindən  fərqləndirmək  lazımdır. 

Kollektivin  formal  quruluşu,  kollektiv  üzvlərinin  hər  biri  üçün  zəruri  surətdə 

müəyyən  edilmiş  hüquq  və  vəzifələrinin  maksimum  tələblərinin  ödənilməsinə 

müvafiq  olaraq  təşkil  olunmalıdır.  O.hər  şeydən  əvvəl  rəhbər  və  tabelikdə  olanlar 

arasındakı  qarşılıqlı  münasibəti  müəyyən  edir.  Kollektivin  rəhbərləri,  onların 

formal lideri olub, bütövlükdə istehsalat fəaliyyətinin nəticələri üçün və kolektivin 

ayrı-ayrı  üzvlərinin  iş  göstəriciləri  üçün  yuxarı  rəhbər  orqanları  qarşısında 

cavabdehdirlər.  Kollektivi  idarə  edən  şəxs  ona  verilən  səlahiyyətlər  çərçivəsində 

idarəetmədə  qərar  qəbul  etmək,  həm  də  ona  verilmiş  vəzifələri  yerinə  yetirmək 

üçün zəruri hüquqlara da malikdir. 

Müəssisə kollektivinin və ya işçi qruplarının qeyri-formal quruluşu onun ayrı-

ayrı  üzvlərinin  şəxsi  rəğbətləri  və  onlar  arasındakı  qarşılıqlı  münasibətlərinin 

inkişaf  xassələrini  əsas  götürməklə  yeni  tələblərə  uyğun  şəkildə  formalaşdırılır. 

Kollektiv  və  qruplar  öz  qeyri-formal  liderlərini  irəli  sürməklə  qeyri-formal 

quruluşu  –  idarəedəni  müəyyənləşdirilir.  Kollektivin  istənilən  üzvü,  o  cümlədən, 

onun  formal  rəhbəri,  qeyri-formal  lider  də  ola  bilər.  Qeyri-formal  liderin  nüfuzu 

kollektiv üzvlərinin ona olan münasibəti ilə müəyyən olunur. Bu münasibət, işçinin 

kollektivinin  ümumi  işində  şəxsi  iştirakı  ilə  istehsalat  daxili  mühitdə  nüfuzunun 

tanınmasına əsaslanır. 

Qeyri-formal lider, bir qayda olaraq, istehsal texnologiyasına dair biliklərə və 

təşkilatçılıq  qabiliyyətinə  malik  olan,  kollektivdə  hörməti  olan  fəal  insandır.  Ona 

görə  imkan  olan  yerdə,  qeyri-formal  lideri  kollektivin  və  ya  qrupun  rəhbəri  təyin 

etmək lazımdır. əgər briqadada və ya digər kollektivdə qeyri-formal lider hər hansı 

bir səbəbdən rəhbər, yeni formal lider təyin edilə bilmirsə, onda yeni rəhbər qeyri-

formal  lideri  öz  fikirlərinə,  ideyalarına  daha  yaxın  məsləkdaş  saymaqla,  onunla 

qarşılıqlı  münasibətə  əsaslanan  heyət  üzrə  idarəetmə  qərarları  qəbul  oluna  bilər. 

---

37 

 

Məsələn,  idarəetmə  rəhbəri  formal  lideri  öz  köməkçisi  etməklə  kollektivin  idarə 

olunmasında  olduqca  səmərəli  nəticələrin  əldə  edilməsinə  bilavasitə  səbəb  olan 

qərarlar hazırlayırlar. 

Müəssisədə  hər  bir  istehsal  kollektivinin  məqsədi  birdir  –  tarşırıqları 

minimum  xərclərlə  yerinə  yetirmək.  Bu  ən  vacib  məqsəd  olmaqla,  kollektivin 

bütün  üxvlərinə  aiddir  və  bu  səbəbdən  münaqişəli  vəziyyətlər,  bir  qayda  olaraq, 

baş vermir. Kollektivi hər şeydən çox belə bir sual narahat edir ki, hər bir konkret 

halda  stimullar  məqsədə  nə  dərəcədə  uyğundur.  Ziddiyyətlər  və  münaqişələr  hər 

şeydən  əvvəl  stimulların  məqsədə  nail  olmaq  üçün  həll  edilməli  olan  tapşırıqlara 

cavab  vermədiyi  hallarda  yaranır.  Kollektivin  bəzi  üzvlərinə,  heç  bir  iş  görmədən 

digərləri  ilə  bərabər  əmmək  haqqı,  müxtəlif  mükafatlar  verildikdə  münaqişə 

yaranma  ehtimalı  olduqca  labüddür.  Məsələn,  bəzi  təşkilatlarda  mükafat  almanın 

əsas  meyarı  işə  çıxmaq  sayılır.  Məlumdur  ki,  işdə  özünü  müxtəlif  cür  aparmaq 

olar:  bir  hissəsi  həqiqətən  bacardıqları  hər  şeyi  edirlər,  digərləri  isə  özlərini  elə 

göstərirlər ki, güya  işləyirlər. Mükafatı bölüşdürən zaman əməkdə iştirak əmsalını 

nəzərə  alan  idarəedən  şəxs  və  ya  kollektivlər  bir  qayda  olaraq  daha  səmərəli 

hərəkət edirlər. 

Məqsədin  və  ona  nail  olma  stimullarının  fərqləndirilməməsi  kollektivin 

sosial-psixoloji  mühitinə  neqativ  təsir  edən  ən  xoşagəlməz  amillərindən  biridir. 

Onun  kökləri  birgə  fəaliyyət  sahələrində  çalışan  müxtəlif  xasiyyətli  işçilərin 

psixologiyasıdır.Əgər çalışqan  və tənbəl  işçilər bərabər əmək  haqqı alırlarsa, onda 

az  vaxtdan  sonra  çalışqan  işçi  öz  fəallığını  azaldacaq.  Tənbəl  işçi  yalnız  o  halda 

yaxşı işləməyə çalışacaq ki, onun əmək haqqı qabaqcıl işçinin qazandığından xeyli 

az  olsun.  Kollektivin  birliyi,  yüksək  əmək  qabiliyyəti  müəyyən  dərəcədə  onun 

üzvlərinin  mənəvi-etik  keyfiyyətlərindən,  bir-birlərini  qarşılıqlı  surətdə  başa 

düşmələrindən,  onların  psixoloji  uyğunluqlarından  asılıdır.  Yüksək  insani 

hissiyyatlara  malik  olmaq  keyfiyyəti,  həmçinin,  şəxsiyyətin  emossionallıq 

səviyyəsi  psixoloji  uyğunluğun  əsasını  təşkil  edir.  Kollektiv  üzvləri  arasında 

uyuşmazlığı  yox  etmək,  onun  mənfi  təsirini  aradan  qaldırmaq  üçün  özünütərbiyə 

yolu  ilə  inkişaf  səviyyəsinin  artırılması  üzərində  müntəzəm  işləməklə,  kollektiv 

---