Ə r ə b m ü ə L l I f L ə r I t a L ı ş h a q q ı n d a
Yüklə 3,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- « В своей работе «Армения в эпоху Юстиниана» он указывает, кадусии обитали по соседству с албанами и
- Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
- “Atropotenada İrandilli etnoslar da yaşayırdı. Onların ən böyüyü talışların ulu əcdadları olan kaduslar idi”62.
« В своей работе «Армения в эпоху Юстиниана» он указывает, кадусии обитали по соседству с албанами и сакесинами и подчёркивает, что гелы и кадусии разные народы.» (О, “Ermənistan Yustinyan dövründə” əsərində göstərir ki, kadusilər albanlarla və sakesinlərlə qonşuluqda məskunlaşmışddar və vurğulayır ki, gellər və kadusilər ayrı- ayrı xalqlar idilər .”)59. Kadusilərin Xəzər dənizinin sahil rayonlarında, Elbrusun şimal dağlıq rayonlarında və Qızılüzən boyunca yaşamış olduqlarını yazan İ.M.Dyakonov isə nəinki, gelləri və kadusiləri qohum hesab etmiş, hətta daha da irəli gedərək onları kuti və kassitlərin varisləri adlandırmışdı60. Görkəmli Azərbaycan Midiyaşünası İqrar Əliyev də 1960-cı ildə çap etdirdiyi “Midiya tatixi”ndə kadusilər haqqında məlumat vermişdir. O, Polibinin, Ptolomeyin, Strabonun, Plininin bəhs etdiyi xalqlar içərisində matienlər, kaspilər, aynianlar, elamlılar, parslar, anariaklar, utilər, gellər, leqlər və başqaları ilə yanaşı kadusilərin də adının olduğunu qeyd edir61. Tarixçi Qiyasəddin Qeybullayev də kadusilərin müasir talışların əcdadları olduğunu etiraf etmiş və
59 Yenə orada. 60 И.М.Дьяконов. «История Мидии от древнейших времен до конча века до н. е.», Москва-Ленинград, 1956, с. 225. 61 И.Алийев, «История Мидия»,
1960, с. 138. - 5 0 - onların yayılma arealının Atropotenə aid olduğunu vurğulamışdır. O, yazır: “Atropotenada İrandilli etnoslar da yaşayırdı. Onların ən böyüyü talışların ulu əcdadları olan kaduslar idi”62. İran tarixçiləri Həsən Pimiya, Seyyid Əhməd Kəsrəvi, Məhəmməd Cavad Məşkur Xəzər dənizinin cənub-qərbində yaşayan kadusiləri talışların əcdadı hesab edərək “kadus” sözünü müasir “taluş”, “taliş” sözlərinin yunanlaşmış forması kimi təsdiqləyirlər. Seyyid Əhməd Kəsrəviyə görə “nə kadusilər oradan getmiş, nə talışlar başqa yerdən gəlmədilər .” Digər İran tarixçilərindən fərqli olaraq milliyətcə İran yəhudilərindən olan Səid Nəfisi talışların türk irqindən olmasını ehtimal etmişdirsə də professor S.Onullahi Səid Nəfisinin bu mülahizəsinin səhv olduğunu sübut edərək yazır ki, “hələ islamiyyətdən xeyli qabaq kadusilər bu ərazidə yaşamış və talışların indi yaşadıqları ərazinin ən qədim yerli sakinlərindən olmuşlar.” Doğrudur, bu gün İranın və Azərbaycanın etno- xəritəsində çox mühüm yer tutan talış xalqının formalaşmasında digər xalqların da ola bilsin ki, rolu olmuşdur. Lakin, bu heç də o demək deyildir ki, “talışlar türkdilli talasların varisləridir”. 1925-ci ildə Talışda olmuş, Talışların etnogenezində türklərin - /-------- --------------------------- - — " Q- Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən В 1984, s. 222. ’
- 5 1 - rolundan bəhs etmiş professor B.V.Millerin fikri nisbətən daha həqiqətə uyğundur. Miller yazırdı ki, talış sözündə biz qədimdən burada yaşayan bir tayfanın adını görürük. Fars tarixi mənbələrində Talışda türk tayfalarının olduğu da qeyd edilir ki, onların da monqol ordularının tərkibində Orta Asiyadan gəlmələri
və Talış əyalətində məskunlaşmaları güman edilir. Daha sonra Miller yazırdı ki, bu zaman gələn türk tayfalarının bir hissəsi İran Azərbaycanının başqa türk tayfaları ilə qaynayıb-qarışmış, digərləri isə talışların içində əriyərək talış dilində danışmağa başlamışlar. O, qeyd edir ki, “talışlaşmış türklər” kiçil: fonetik “dil xüsusiyyətlərinə malik olmaqla, həm də Orta Asiyadan gətirdikləri sünnilik etiqadını saxlamışlar.04 Lakin, kadusilər və Kadusiya haqqında geniş və əhatəli tədqiqat müasir İran talışşünası və tatşünası, Azərbaycan Respublikası Milli Elmlər Akademiyasının fəxri doktoru Əli Əbdoliyə məxsusdur. O,
“talış” sözünün “kadus”un yunanca dəyişikliyə uğramış forması olması fikrini 1990-cı ildə farsca çap etdirdiyi “Taleşha kistənd?”(“Talışlar kimdirlər?”) kitabında, həm də 2002-ci ildə Tehranda nəşr etdirdiyi “Kaduslann tarixi” kitabında vermişdir . 6 3 6 4 Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a 63 Q.Cavadov. Talışlar, B. , 2004, s. 29. 64 Yenə orada, s. 30. - 5 2 -
Ümumiyyətlə, talışların etnogenezi məsələsi ayrıca tədqiqat mövzusu olduğu üçün burada adı çəkilən məsələyə geniş şəkildə toxunulmayacaq. Buraya qədər “prototalışlar” və ya “ilkin talışlar” haqqında qısa məlumat verdik. Lakin, bu bəhsin əsas məqsədi isə birbaşa olaraq “Talış” etno-toponimi ilə bağlıdır. Ümumilikdə, bu termin və ya terminin ilkin variantı haqqında artıq məlum olduğu kimi yunan, ərəb, fars, türk, rus mənbələrində maraqlı məlumatlar var . “Talış” sözünün mənası haqqında isə fikirlər yekdil deyildir. Bu haqda müxtəlif mülahizələr diqqəti cəlb edir. Assuriya hökmdarı II Sorqonun (e.ə.721-705) kitabələrində “Telusina” vilayətinin fəthi barəsində söhbət açılır.
“Telusina”nın İranın
şimalında mövcudluğunu nəzərə alsaq çox güman ki, bu kaduslann yaşadığı qədim əyalət
olmuşdur. “Telusina”nı “talış” və ya “toloş” sözünün assurlaşmış variantı hesab etsək, belə bir fərziyyə irəli sürə bilərik ki, Telusinada yaşayan kadusilər sonradan qonşuları tərəfindən öz adları ilə deyil, vilayətlərinin adı ilə “telus” adlandırılmağa başlamışlar ki, bu da Toloş və Talış sözünün ilkin formalarındandır. “Talış” adı haqqında başqa bir fikir belədir. Seyyid Əhməd Kəsrəvi qeyd edir ki, ərəblər Azərbaycana gələAə qədər “talış” sözünə heç bir mənbədə rast gəlinmir. Əsərin birinci fəslində qeyd etdiyimiz kimi “Taylasan” torpaqları haqqında ərəb mənbələrində ilk Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a - 5 3 - Yüklə 3,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|