Peyğəmbər
(səiləllahu əleyhi və alih)-in
həmin bu
nigarançılığından belə bəhs edir:
“Bu təhlükəli üçbucağın bir tilini Roma imperatorluğu
təşkil edirdi. Bu böyük qüdrət Ərəbistan yarmadasının
şimalında yerləşirdi və Peyğəmbər (səiləllahu əleyhi və alihi
və səlləm) bu barədə daim nigarançılıq hissi keçirir,
ömrünün
axır
vaxtlarma
qədər
Roma
barəsində
fikirləşirdi.”4
Buna əsasən qeyd etmək olar ki, bu zaman Cənubi
Azərbaycanın vilayətləri, həmçinin, Gilan, Deyləm,
Təbəristan kimi vilayətlərlə yanaşı Taylasan əhalisi də
islamı qəbul etmişdi. Lakin sonralar bura Xürrəmilərin
əsas mərkəzinə çevrildiyindən bu ərazi ərəblərin
nəzarətindən çıxmış, burada islama qarşı deyil
ərəblərin və Abbasi xəlifələrinin hakimiyyətinə qarşı
mübarizə güclənmişdi. Çünki yerli əhali, Bəlazurinin də
qeyd etdiyi kimi, islamı Əlinin dövründə qəbul
etdiyindən özünü “Əli tərəfdarı”, yəni “Şii Əli” hesab
edirdilər. İslamın böyük təriqətlərindən biri olan şiəlik
indinin özündə də əsasən İran İslam Respublikası və
Azərbaycan Respublikasında yaşayan əhali arasında
yayılmış başlıca təriqətdir. Sonuncu peyğəmbər -
Məhəmməddən sonra Ərəb xilafətinə və İslam dininə
başçılıq etmiş 4 xəlifəni tanıyan, lakin onlardan üçünün
(Əbubəkr, Ömər və Osmanın) Əli ibn Əbu Talibin
haqqını mənimsədiyini iddia edən, “Quran”ı və sünnəni
qəbul
edib,
onun
əsasında
həyat
tərzini
müəyyənləşdirən müsəlmanlar şiə adlanır.5 IX əsrdən
4 S. R. Nüseyninəsəb, Şübhələrə cavablar, 2004.
5 H. Məmmədli. Qafqazda İslam və Şeyxülislamlar, 13., 2005, s. 8.
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
- 6 -
başlayaraq ərəblər işğal etdikləri yerlərdə tamami ilə
möhkəmlənmək üçün bu yerlərin öyrənilməsinə xüsusi
diqqət yetirməyə başladılar.
Bəhs olunan dövrdən başlayaraq, Azərbaycan və
Xilafətin tərkibinə daxil olan bir sıra digər ölkələr
haqqında xəbərlər ərəb coğrafiyaşünas, tarixçi və
alimlərinin əsərlərində öz əksini tapmışdır 6. Bu
cəhətdən IX-XI əsrlərdə yaşamış ərəb coğrafiyaşünas -
səyyahlarının əsərlərində Azərbaycan və o cümlədən,
talışların yaşadıqları torpaqlar haqqında qiymətli
məlumatlar əks olunmuşdur. Bu coğrafiyaşünas-
səyyahlar sırasında
İbn-Xordadbeh, İbn əl-Fəqih, İbn
Rusta, əl-Məsudi, Əbu Duləf, əl-Müqəddəsi kimi ərəb
müəlliflərinin adını çəkmək olar.
Ümumiyyətlə, indiyə qədər Azərbaycan tarixinin bu
dövrünə
aid
müxtəlif
əsərlər,
tədqiqat
işləri,
monoqrafiyalar yazılmışdır. Bu dövrə aid xarici
tədqiqatçılar sırasında V.Girqas, V.V.Bartold (“Xəlifə
II Ömər və onun şəxsiyyəti haqqında ziddiyyətli
xəbərlər”), AY. Yakubovski, Y. A. Belyayev, Z. İ.
Yampolski, Səid Nəfisi və neçə-neçə görkəmli
tarixçilərin admı çəkmək olar.
Milli tarixşünaslığımızda bu dövrün ən görkəmli
tədqiqatçıları sırasında akademik Ziya Bünyadovun
(“Azərbaycan VII - IX əsrlərdə”), Nailə Vəlixanlının
(“IX - XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları
Azərbaycan
haqqında”,
“Ərəb
Xilafəti
və
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
6 N.Vəlixanlı. IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan
haqqında, B., 1974, s. 4.
- 7 -
ж.
Azərbaycan”),
Sara
Aşurbəylinin,
Fəridə
Məmmədovanın, Yunis Nəsibovun və başqalarının
adlarını çəkmək olar. Ancaq bir çox səbəblərdən
Taylasan torpaqlarının o zamankı mövqeyinə, etnik
tərkibinə, toponimikasına aid orta əsr tarixçilərinin
məlumatlarına diqqət yetirilməmişdir. Bu səbəbdən
erkən orta əsrlərin sonu, inkişaf etmiş orta əsrlərin
əvvəllərinə aid Azərbaycan tarixində hələ açılmamış -
“ağ səhifələr” çoxdur və onların daha geniş miqyasda
tədqiqinə ehtiyac vardır. Çünki, hansı dövr olmasından
asılı olmayaraq Vətənimizin keçmişini bilib, gələcəyini
qurmaq üçün geniş tədqiqatların aparılması labüddür.
Bir çox digər millətlərdən və xalqlardan fərqli olaraq
Azərbaycan xalqları və ümumilikdə, Azərbaycan
milləti tarixin hər bir dönəmində əməlləri ilə tarix
yaratsalar da, tarixi yazmağa vaxt ayırmamışlar. Elə bu
səbəbdəndir ki , Azərbaycan tarixinin zənginliyi ilə
tarixşünaslığının zənginliyi eyni səviyyədə deyildir.
Lakin, zaman keçdikcə Azərbaycan tarixinin təkcə orta
əsrlər dövrünü deyil, bütün dövrlərin daha dərindən
öyrənilməsi vacib bir zərurətə çevrilir. Azərbaycan
xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev məhz bu
zərurəti
öncədən
görərək
Müstəqil
Azərbaycan
Respublikası Gənclərinin I Forumunda (2 fevral 1996-
cı ildə) gənclər qarşısında çıxışında qeyd edirdi:
“Gənclərimiz milli ruhda tərbiyə olunmalıdır,
bizim
milli-mənəvi
dəyərlərimiz
əsasında
tərbiyələnməlidir. Gənclərimiz bizim tariximizi
yaxşı bilməlidir, keçmişimizi yaxşı bilməlidir, -
, 8 ,
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
dilimizi yaxşı bilməlidir, milli dəyərlərimizi yaxşı
bilməlidir. Milli dəyərlərimizi, milli ənənələrimizi
yaxşı bilməyən, tariximizi yaxşı bilməyən gənc
vətənpərvər ola bilməz.7”
Yazılan əsərin də qarşısında duran əsas vəzifə
Azərbaycanın ayrılmaz və əsas tərkib hissəsi olan Talış
torpaqlarının ərəb işğalı dövründəki tarixini və tarixi
coğrafiyasını IX-XI əsr ərəb coğrafiyaşünaslarının
əsərləri əsasında tədqiq etməkdir. Nəzərə alsaq ki,
bölgə tarixi baxımdan ən az tədqiq olunmuş ərazilər
sırasındadır, mövzunun nə dərəcədə mühüm olduğu
açıq-aşkar nəzərə çarpar.
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
7 H. Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir (çıxışlar , nitqlər , bəyanatlar ,
məktublar , müsahibələr.), B ., 1998, s. 318.
- 9 -