Deməli, ruslar Xəzərsahili digər vilayətlərlə yanaşı,
talışların yaşadığı Deyləm vilayətinə də basqın etmişlər.
Məsudi yazır ki, ruslar burada da qan tökür, qadın və
uşaqları müxtəli cür vəhşiliklərə məruz qoyur, mal-
dövlətlərini çapıb, yaşayış məntəqələrini xaraba qoyub
yandırmışlar.
Əsərinin digər bir yerində əl-Məsudi dəniz ətrafında
yaşayan xalqların məşğuliyyətləri barədə maraqlı
məlumat verərək yazır:
“Bu dənizin ətrafında yaşayan xalqlar özlərini itirdilər;
çünki keçmişdə onların üzərinə dənizdən basqın edən heç bir
düşmən xatırlamırdılar. Dənizdə həmişə yalnız ticarət və
balıqçı gəmiləri üzürdü.”
Əl-Məsudinin öz əsərində adını çəkdiyi əd-Deyləm
vilayətindən bəhs edərkən qeyd etmək lazımdır ki, bu
vilayət bu gün tran İslam Respublikasındakı talışların
yaşadığı torpaqları əhatə edir. Araşdırmalar göstərir ki,
Deyləm vilayəti Gilan, Qəzvin, Zəncan və Azərabycan
vilayətləri ilə həmsərhəd idi44. Daha dəqiq desək
Deyləm vilayəti indiki İran İslam Respublikasının
Tavaleş,
Əsalem,
Rezvanşəhr,
Masal,
Fumən
məntəqələrini əhatə edirdi45.
Əl-Məsudi həmçinin Xürrəmilər hərəkatının baş
verdiyi əl-Bəzzeynin yerləşdiyi coğrafi məkan haqqında
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
44 Bax : Azərbaycan tarixi xəritələri (“Xürrəmilər hərəkatı” adlı
xəritə.), B ., 1994.
45 Bax: xəritə “Si ostan İran”, Tehran, 2007.
- 3 8 -
da danışır. O, yuxarıda adı çəkilən əsərində Xəzər
dənizinə tökülən çaylardan bəhs edərkən yazır:
“Ər-Ras çayı Azərbaycanda Babək Xürrəminin vətəni əl-
Bəzzeyn (ölkəsi) ilə Arran ölkəsinə mənsub olan Əbu-Musa
dağı arasında axıb gedir .”
Bu məlumat əl-Bəzzeynin
talışların yaşadığı
torpaqlar, konkret desək Talış dağlarında yerləşdiyini
söyləməyə imkan verir. Orta əsr tarixçiləri “Arran
ölkəsinə mənsub olan Əbu Musa dağı” yazdıqda Kiçik
Qafqaz dağlarının şərq hissəsini, yəni, Qarabağ
dağlarını nəzərdə tutmuşlar. Talış dağlarından isə şimal
qərbə doğru hərəkət etdikdə Araz çayı Əbu Musa -
Qarabağ dağları ilə bu ərazi arasında qalır. Buraya
Yaqut əl-Həməvinin
“Bəzz Azərbaycanla Arran arasında
olan bir vilayətdir
.”46 fikrini də əlavə etsək, fikrimizin nə
dərəcədə əsaslı olduğu açıq-aşkar nəzərə çarpır. Əl-
Məsudi əsərində indiki Cənubi Talış (İran İslam
Respublikası) ərazisindən Gilana doğru axan Səfıdrud
çayı (talış dilinin cənub ləhcəsində “sefıd” - “ağ”,
“rud” - “çay”) haqqında da məlumat verir və hətta bu
zaman Deyləm şahlığın siyasi tarixinə də toxunur .
Məsudi yazır:
“Sefldrud çayı Deyləm torpağından, Deyləm şahlarından
olan Savar oğlu Salamın qəsri yaxınlığından axır. Sonra bu
çay Deyləmdən Cil ölkəsinə axır. Burada deyləm torpağından
Şahən-rud (talış dilində “Şahon-ru” - “Şahların çayı”
4f' Z.Bünyadov. Azərabycan VII-IX əsrlərdə, B. , 1989, s. 230.
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
- 3 9 -
mənasını verir.) adlı başqa (bir) çay Sefidrud çayına
tökülür.”
Daha sonra Məsudi yazır ki, bu çayların sahillərində
əcəmlərin çoxlu məskəni var. Azərbaycanın görkəmli
tarixçisi
Nailə
Vəlixanlı
“IX-XII
əsr
ərəb
coğrafiyaşünas-səyyahları
Azərbaycan
haqqında”
əsərində “əcəmlər” sözünü farslar kimi izah etmişdir.
İlk baxışdan nəzərə alsaq ki, orta əsrlərdə “əcəm”
anlayışı adı altında farslar nəzərdə tutulmuşdur bu
fikrin doğruluğuna inanmaq olar. Lakin nəzərə alsaq ki,
indinin özündə də bu ərazidə farslar çox cüzi
miqdardadır, onda söylənilən fikir şübhəli görünür.
Əslində Məsudi dilləri farsların dili ilə eyni qrupa daxil
olan talışları və giləkləri farslarla qarışıq salmış və
onları “əcəm” adlandırmışdı. Müəllif dil yaxınlığını
oxşarlıq və eynilik kimi qəbul etmişdir. Hətta XIX
əsrdə talışların tədqiqi ilə məşğul olmuş P.F.Riss də
digər İran dillərindən daha çox talış dilinin fars dili ilə
oxşarlığını qeyd etmişdir:
«Талышинское наръчие принадлежитъ къ семье
иранскихь языковъ. Она ближе всего подходить
къ
персидскому языку ...»47
Yəni:
“Talış dUi İran dilləri qrupuna aiddir. O daha cox fars
dilinə yaxındır.”
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
47 П.Ф.Рисс. О Талышинцахъ ихъ образъ жизни и языкъ, Записки,
Кафкязского отдела Императорского РГО, вып. III, 1855, с. 7.
- 4 0 -
Yerusəlimli Müqəddəsi də əsərində Azərbaycanda
yaşayan əhalidən bəhs edərkən talış dili ilə fars dilini
səhv salmışdı. Elə buna görə də o, buradakı əhalinin
fars dilində Xorasanlılar kimi, yəni, qismən fərqli
danışdığını qeyd etmişdi48. Əslində isə bu əhali fars
dilində deyil talış dilində danışırdı.
X yüzilliyin ərəbdilli coğrafi ədəbiyyatının tanınmış
müəlliflərindən biri də İranın Fars vilayətindəki İstəxr
şəhərində doğulmuş əl-İstəxridir. Mavərünnəhr, İran,
Ərəbistan, Suriya və Misirə səyahət etmiş əl-İstəxri
“Kitab məsalik əl-məmalik” əsərini yazmışdır.
Əl-İstəxri Deyləm torpaqlarının Azərbaycanın şərq
sərhəddində yerləşdiyi haqqında məlumat verir. O
yazır:
“Azərbaycan,
Arran
və
Ərməniyyəni
bir
xəritədə
yerləşdirib, vahid iqlim etdik. Şərqdən buranı Cibəl, Deyləm,
Xəzər dənizinin qərb [hissəsi], qərbdən Ərmən və Lan
sərhədləri, Cəzirə sərhəddinin bir hissəsi..... ”49
Bundan başqa əl-İstəxri bu iqlimin çaylarından bəhs
edərkən Azərbaycan və Deyləm torpaqlarından axan
Səfıd-rud çayından da bəhs edərək yazır:
“Bu ölkədə gəmilərin hərəkəti üçün çaylar Kurr və
Arrasdır . Ərdəbil və Zəncan arasındakı Səfidrud çayına
gəldikdə, bu gəmilərin hərəkəti üçün kiçikdir .”50
Ə г ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş H a q q ı n d a
48 N.Vəlixanlı. IX-XII əsr ərəb coğrafiyyaşünas-səyyahlan Azərbaycan
haqqında,
B.
, 1974, səh. 134.
49 “Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar”, B ., 1989, s.l 11 .
50 Yenə orada .
- 4 1 -
