Ə r ə b m ü ə L l I f L ə r I t a L ı ş h a q q ı n d a
Yüklə 3,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Beləliklə, Sacilər daha zəif qonşuların mülklərini birləşdirərək güclü dövlət yaratmağa nail oldular.”40
- Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
- “Əvvəlcə Muğana, dostu olan yerli hakimin yanına qaçan Ləşkəri , oradan yardım üçün Gilana gedir . Topladığı min
- . Reyə doğru geri çəkilən Deysəm şəhərin hakimi Vuşməgirlə ittifaqa girib, Ləşkərinin əleyhinə kürdlərdən və başqa tayfalardan qoşun topladı .”41
- “941-981-ci illərdə Mərzban ibn Məhəmməd Sacilərin son nümayəndəsi Deysəmin hökümətində maaliyyə
- “Bu çay (Volqa) böyük və bolsuludur. Rusların gəmiləri dənizə səpələndi və Cil (Gilan), Deyləm, Təbəristan, Curcan
qapısına”) - Afşinin iqamətgahına gətirilməsi ilə əlaqədar çəkilmişdir. Ehtimal etmək olar ki, Xürrəmilər hərəkatının və Məzyər üsyanının yatırılmasına görə Sacilərə mülk olaraq verilən torpaqlar sırasında Taylasan və Təbəristan torpaqlarının bir hissəsi də olmuşdur. Böyük Sacilər dövlətinin yaradıcısı isə Əbu Sac oğlu Məhəmməd hesab olunur. O, xəlifə tərəfindən 889-ci miladi ilində Azərbaycanın hakimi təyin olunmuşdu. Məhəmməddən sonra hakimiyyətə gəlmiş Yusifin dövründə Sacilər dövlətinin ərazisi qərbdə Ani və Dvin şəhərlərindən başlamış şərqdə Xəzər dənizinədək, cənubda Zəncandan şimalda Dərbəndədək (Bab əl- Əbvab) olan torpaqları əhtə etmişdir. Ehtimal ki, bu dövrdə Taylasan torpaqları Sacilərin tam asılılığında idi.
“Beləliklə, Sacilər daha zəif qonşuların mülklərini birləşdirərək güclü dövlət yaratmağa nail oldular.”40 Sacilər dövlətinin hakimiyyəti dövrü Taylasan torpaqlarının həyatında nisbətən durğunluq dövrü kimi xarakterizə oluna bilər. Çünki, Xürrəmilər hərəkatının yatırılmasından sonra burada çoxlu əhali qırılmış, şəhər və kəndlər xarabazara çevrilmişdi. Əhalinin sayının azalması təbii olaraq birbaşa məhsuldar qüvvələrin inkişafına ciddi zərbə vurdu. Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a 40 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə II cildi, B . , 1998, s. 289. - 3 4 - Lakin, tezliklə Taylsan torpaqlarının cənub hissəsi, yəni, Deyləm yenidən tarix səhnəsində mərkəzlik rolunu üzərinə götürür . 938-ci ildə Deyləm hakiminin sərkərdəsi Ləşkəri ibn əl-Mərdi Sacilər üzərinə hücum edərək sonuncu Saci hökümdarı Deysəmə tabe yerlərin çoxunu tutub Ərdəbili mühasirəyə aldı. Lakin, bundan xəbər tutan Deysəm Ləşkərinin qoşunlarına arxadan zərbə vurmaqla Deyləm vilayətinin ordusunu
darmadağın edir. Bundan sonrakı hadisələr isə “Azərbaycan tarixi”ndə belə əks olunur: “Əvvəlcə Muğana, dostu olan yerli hakimin yanına qaçan Ləşkəri , oradan yardım üçün Gilana gedir . Topladığı min nəfərlik dəstə ilə Deysəmin Araz çayının sol sahilində saldığı düşərgəsinə hücum edən Ləşkəri Sacilərin qoşununu əzə bildi . Reyə doğru geri çəkilən Deysəm şəhərin hakimi Vuşməgirlə ittifaqa girib, Ləşkərinin əleyhinə kürdlərdən və başqa tayfalardan qoşun topladı .”41 Amma adı çəkilən kitabda Ləşkərinin muğanlılardan, Deysəmin isə kürdlərdən kömək istəməsinin səbəbi açıqlanmır. Məlum olduğu kimi, türk-Saci ordusunun məlumatlarını ələ keçirmək üçün İrandilli giləklər və taylasanlılardan deyil, bu
zaman Muğanda
məskunlaşmış türk tayfalarından istifadə etmək Ləşkəri üçün daha əlverişli idi . Eyni hərbi taktikanı Deyləmlilərə qarşı tətbiq edən Deysəm Saci isə dil cəhətcə giləklər və taylasanlılarla qohum olan kürdləri ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a 41 Yenə o ra d a . - 3 5 -
öz qoşununun belə demək mümkünsə, “kəşfiyyat sistemi nə cəlb etmişdi. Nəhayətdə, Deyləm ordusunun rəhbəri Ləşkərinin sui-qəsdlə öldürülməsi də bunu sübut edir. Lakin, bütün bunlara baxmayaraq Deyləm hakimi Salar Mərzban ibn Məhəmməd 941-ci ildə Sacilərin torpaqlarına hücum edir. Hakimiyyəti Deysəmdən alaraq, Sacilərin Taylasan torpaqlarındakı təqribən 40 illik ağalığına son qoyur. Qeyd edək ki, bu hadisədə Deysəm Sacinin keçmiş vəziri Əli ibn Cəfərin böyük rolu olmuşdu. Bu və digər daha bir səbəb “Azərbaycan tarixi”ndə belə şərh olunur:
981-ci ilə qədər Azərbaycanın əsasən cənub torpaqlarını hakimiyyəti altında saxlayan Salarilərin hakimiyyəti həmin ildə Rəvvadilərin (979-1054) hakimiyyəti ilə əvəz olundu . Azərbaycanın Xilafət zülmündən azad olması, müstəqil yeni dövlətlərin meydana gəlməsi iqtisadi inkişafın sürətlənməsinə səbəb oldu. O zaman üçün Orta Şərqin ən inkişaf etmiş ölkələrindən biri olan Azərbaycan haqqında X-XI
əsrlərin ərəb
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a 42 Yenə orada. coğrafiyaşünas-səyyahları da
geniş məlumatlar vermişlər. Azərbaycan haqqında geniş məlumat vermiş digər bir ərəb - coğrafiyaşünası X əsrdə yaşamış Əbu-əl-Həsən Əli ibn əl-Hüseyn ibn Əli əl-Məsudidir. O, ayrıca olaraq Taylasan və ya burada yerləşən şəhərlərin adını çəkməsə də, bütün Xəzərsahili bölgələr kimi bu ərazilərə də rusların basqınları haqqında çox mühüm informasiyalar verir. XIX əsrin holland ərəbşünası İ. X. Kramers əl-Məsudidən bəhs edərkən yazır ki, Məsudi öz dövrünün “ən orijinal coğrafi yazıçısıdır”43. X əsrin əvvəllərində Bağdadda anadan olmuş əl-Məsudi əslən ərəb olmuşdur. Ömrünün əksər hissəsini səyahətlərdə keçirmiş Məsudi 345-ci hicri/965-ci miladi ilində Qahirədə vəfat etmişdir. O, İran, Təbəristan, Gilan, Çin, Seylon, Cənubi Ərəbistan, Suriya və Misiri gəzib dolaşaraq müxtəlif əsərlər yazmışdır. Artıq əminliklə demək olar ki, Məsudinin bəhs etdiyi dövrdə Taylasan torpaqları Deyləm və Gilan vilayətlərinə tabe idi. Əl- Məsudi “Qızıl yuyulan yer və cavarihat mədənləri” əsərində yazır: “Bu çay (Volqa) böyük və bolsuludur. Rusların gəmiləri dənizə səpələndi və Cil (Gilan), Deyləm, Təbəristan, Curcan sahilindəki Abaskun, neft verən torpaq və Azərbaycan istiqamətində olan bütün yerlərə basqın etdilər Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a 43 N.Vəlixanlı. IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan haqqında, B. , 1974, s. 49. - 3 6 -
- 3 7 - Yüklə 3,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|