Ə r ə b m ü ə L l I f L ə r I t a L ı ş h a q q ı n d a
Yüklə 3,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
- “Lənkəran çayından ayrılan qolun kənarındakı dağın üstündə, həmin çayın yarım ağaclığında kərpicdən və daşdan
- “Bir dəfə Cavidan Zəncanda bir qədər mal-qara satıb öz yerinə, Bəzzə qayıdanda hava pis olduğuna görə təsadüfən
- “Ondan aşağıda böyük bir çay axır. Ağır qızdırması olanlar bu çayda çimsələr sağalarlar”73
- “Beləliklə Bəzz nahiyyəsi, Bəzz şəhəri, Bəzz dağı və ya Bəzzeyn indiki Talış nahiyyəsinin yaxınlığında olan Muğan
Oxşar mülahizəyə yenə də rus müəllifi D.İlyində də rast gəlirik. Bəzi tarixçilər hətta talış sözünün yunanca “dəniz” mənasını verən “thalasşa” sözündən yaranma ehtimalını da irəli sürürlər. Onlar belə hesab edirlər ki, bu söz Kaspianada - indiki Xəzər dənizinin cənub sahillərində yaşayan kaspilərə yunanlar tərəfindən verilmiş addır. Çünki, thalasşa sözü talış formasına düşəndən sonra “Kaspi” sözü xalq adı kimi aradan çıxmışdır. Lakin, talış sözünün “thalasşa” yunan sözündə yaranması o qədər də inandırıcı görünmür. Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, qədim erməni mənbələrinə görə kaspilər hələ son antik və erkən orta əsrlər dövründə Paytakaran zonasında yaşamışlar.69 Kaspilər barədə məlumatlara həm qədim şərq mənbələrində, həm də antik müəlliflərdə rast gəlinir. Xəzər dənizinin ilkin adlarından olub, indiyə qədər mövcudiyyətini saxlayan “Kaspi dənizi” ifadəsinin də onların adından alındığı şübhəsizdir. Nəhayət, “Talış” termininin etimologiyasını yekunlaşdırmaq məqsədi ilə ayrı-ayrı müəlliflərin mülahizələrini ümumi şəkildə 4 qrupa bölmək olar: 1.
Talış adının “kadusi” (qədim etnonim) sözündən yaranması; Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a 69 Azərbaycan Tarixi. 7 cilddə I cildi, B ., 1998, s. 334. - 5 8 - 2. Bu adm “Talis” (doğruçul, sadə, saf) sözündən olması; 3. Palçıqlı yerin sakinləri mənasını verən “Tülüş” sözündən olması; 4. Talış sözünün yaranmasını dəniz mənasını verən kaspilərə verilən ad kimi yunanca “thalasşa” sözündən olması.
Fikrimizcə, birinci mülahizə talışların qədimliyi, qədim tayfaların varisləri olması, ikincisi onların milli xarakteri və psixologiyası, üçüncü və dördüncü mülahizələr isə xalqın yaşadığı coğrafi ərazinin relyefi və məşğuliyyəti baxımından inandırıcıdır.
- 5 9 -
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a IV bölmə •'
: С Ј ■ , :
' > i ' ' ‘r Bəlləbur Bəzzdir Əvvəlki fəsillərdə inkişaf etmiş orta əsrlər dövründə və ümumilikdə, digər dövrlərdə talışların tarixinə aid mühüm məsələlərə nəzər yetirmişik. Bu məsələlər talışların tarixi üçün mühüm olduğu qədər həm də onların ana Vətəni olan Azərbaycanın tarixi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həm Şərq, həm də Azərbaycan tarixşünashğmda tədqiqatçıların diqqətini özünə cəlb edən, lakin indiyə qədər həllini tapmamış tarixi problemlərdən biri də Xürrəmilərin əsas mərkəzi və istinadgahı olan Bəzzin lokalizasiyası və yaxud yerinin müəyyən edilməsidir. Bizim apardığımız tədqiqatlar və təhlillər belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki,
bu gün
Azərbaycan Respublikasının Talış regionunda hələ də öz qalıqlarını və xarabalığını saxlayan və yerli əhali tərəfindən də “Babək qalası” adlandırılan Bəlləbur qalası - Bəzzdir. Hər halda məlumdur ki,əslində Bəzz adlanan qala və ya orta əsr qala şəhərciyi təkcə bir qaladan ibarət olmamışdır. Bildiyimiz kimi, Bəzz və ya Babək qalaları Azərbaycan - 6 0 -
Respublikası və İran İslam Respublikasının digər ərazilərində də mövcuddur. Əslində bu gün tarixçilər tərəfindən tarixi toponim kimi işlədilən “Bəzz” sözü orta əsrlərdə heç də yer, məkan adı bildirməmişdir. Aşağıda da göstəriləcəkdir ki, “Bəzz” yaxud “Bardz” “hündür qala” mənasını verir. Bizim tədqiq etdiyimiz Bəlləbur Bəzzi isə apardığımız təhlillərdən məlum olur ki, Babək titullu görkəmli sərkərdə Həsən ibn Abdullahın sonuncu istinadgahı olan Bəzzdir. Tədqiq etdiyimiz ilkin orta əsr qalasının xarabalıqları indiki Lənkəran şəhərinin 9 kilometr cənub-qərbində Bəlləbur kəndi ərazisində yerləşir* 70. Qala haqqında Səidəli Kazımbəyoğlu 1869-cu ildə qələmə aldığı məhşur “Cəvahimameyi-Lənkəran”da belə yazır: “Lənkəran çayından ayrılan qolun kənarındakı dağın üstündə, həmin çayın yarım ağaclığında kərpicdən və daşdan tikilmiş uzun və qalın bir divar vardır... Bəlləbur qalası həmin divarın cənub küncündə yerləşmişdir.” Adı çəkilən qala Azərbaycan Arxeologiya Komitəsi tərəfindən 1926-cı ildə qeydə alınmışdır. Qala haqqında məlumat “Komitə Xəbərləri” jurnalının II buraxılışında I.Əzimbəyovun «Древности Ленкоранского края» məqaləsində əks olunmuşdur71. / ________________________ 70/Böyükağa Hüseynbalaoğlu, Mirhaşım Talışlı. “Lənkəran”, B ., 1990, s. 19 71 Yenə orada, s. 20. Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a - 6 1 - Qalanın xarabalıqları Talış dağları silsiləsinin şərqində, dəniz səviyyəsindən 300-350 metr
yüksəklikdə sonuncu dağda yerləşir. Qalanın ərazisi təqribən 1 , 5 - 2 hektara qədər sahəni əhatə edir. Qalanın cənub-şərq tərəfindən indi Lənkəran çayı adlanan Vazaru çayı axır ki, bu da Bəlləburun Bəzz olduğunu söyləməyə imkan verən tutarlı faktlardan biridir. Bəzz qalasının ətrafından axan məhz bu çay Xürrəmilərin Babəkdən əvvəlki rəhbəri Cavidanla Babəkin (yaxud Həsən ibn Abdullahın) tanışlığının əsasını qoymuşdur. Bir fakta diqqət yetirək. Görkəmli tarixçi alim Ziya Bünyadov Xürrəmilər hərəkatından bəhs edərkən yazır:
Məntiqi cəhətdən götürdükdə belə igid döyüşçülərin sadəcə yağış və yaxud qar üzündən yolda dayanması inandırıcı deyil. Əslində isə Cavidamıı Bilalabadda (Biləbandda) gecələyib öz qalası Bəzzə enməməsinin pis hava ilə dolayısı ilə bağlı digər bir səbəbi var idi. Yağan şiddətli yağış Bəzzin ətəyi ilə axan çayın daşmasına və qala ilə xarici əlaqənin kəsilməsinə səbəb olmuşdu. Ola bilsin ki, Cavidan qalaya gedən sonuncu yol da rəqibi Xürrəmilərin digər qolunun rəhbəri Əbu Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a 12 Z. Bünyadov. А ^гЬяусап VII-IX əsrlərdə, B . , 1989, s. 226. - 6 2 -
İmranın nəzarəti altında olduğundan döyüşçülərini və özünü təhlükəyə atmaq istəməmişdi. Səid Nəfisi Babəkin qalası ilə bağlı mənbələrə müraciət edərkən bir yerdə yazır: “Ondan aşağıda böyük bir çay axır. Ağır qızdırması olanlar bu çayda çimsələr sağalarlar”73 Çoxlu ərəb müəlliflərinin əsərlərindən sitatlar gətirən Səid Nəfisi sonda belə bir nəticəyə gəlir:
İstər Vazaru çayı tərəfdən, istərsə də digər tərəflərdən qalanın yerləşdiyi dağa qalxmaq mümkün deyildir. Bəlləbur qalasının yolu qalanın qərb tərəfindəki Ordugah dağındandır. Ordugah dağının üstü təqribən 1000-1500 əsgərin yerləşə biləcəyi meydandan ibarətdir. Bu meydanın qarşısında 20-25 metr
hündürlükdə təqribən 20-30 nəfərin yerləşə biləcəyi meydança vardır. Meydan və meydançadan qalaya yol qalanın yerləşdiyi dağı meydan dağından ayıran dərədən keçir. Qala ərazisinin təqribən 1 , 5 - 2 hektar olmasına baxmayaraq, zirvə hissəsi 0,5 hektara qədərdir. Adı çəkilən ərazidə indiyə qədər arxeoloji A ___________________ / 73 Səid Nəfisi. Azərbayca qəhrəmanı Babək Xürrəmdin, B. , 1990, s. 128.
74 Yenə orada, s. 30. Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a - 6 3 -
Yüklə 3,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|