Ə r ə b m ü ə L l I f L ə r I t a L ı ş h a q q ı n d a
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
Yüklə 3,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
- “Şəhərlərin narınqalası (orta əsr şəhərləri nəzərdə tutulur - E.K), ümumiyyətlə, şəhər ərazisinin ən yaxşı yerində tikilir
- “Bəlləbur- “Bəlləbır” sözündən yaranıb. Bəllə palıd, “bır” tikanlıq deməkdir.”76
- “Peştasar silsiləsi Talış silsiləsinə paralel uzanmaqla monoklinal quruluşa malikdir. Peştasar dağ silsiləsi şimal
- “Qalada tapılmış yerüstü materiallar, Bizans mis və qızıl numizmatika nümunələrinin aşkar edilməsi Bəlləburun IX
- “Biz Xürrəmilərlə Bizans imperatoru Feofil arasındakı əlaqələri nəzərdən keçirmişik. Qeyd etdiyimiz kimi bu
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a tədqiqatlar aparılmasa da, böyük ehtimalla söyləmək olar ki, Bəlləbur qalası təkcə bir qaladan ibarət olmamışdır və orta əsrlərdə qala - şəhəri kimi fəaliyyət göstərmişdir. Əgər arxeolji tədqiqatlar bu fikri təsdiq edərsə, onda demək olar ki, 0,5 hektarlıq mərkəzi sahə Bəlləburdəki Bəzz qala şəhərinin narınqala hissəsi olmuşdur. Çox ehtimal ki, qalanın 1,5 hektarlıq hissəsi qala, qalan sahəsi isə şəhərin şəhəristan hissəsi olmuşdur. Fikrimizi görkəmli arxeoloq alim Rəşid Göyüşovdan gətirdiyimiz aşağıdakı sitatla əsaslandıra bilərik:
“Şəhərlərin narınqalası (orta əsr şəhərləri nəzərdə tutulur - E.K), ümumiyyətlə, şəhər ərazisinin ən yaxşı yerində tikilir və bir qayda olaraq onun ətrafında ayrıca olaraq qala divarı çəkilirdi.”75 Qala ərazisinin qırmızı kərpicli divar səddi ilə əhatə olunduğu aşkar görünür. Qala divarlarının qalıqları indinin özündə də bəzi yerlərdə aydın nəzərə çarpır. Hal-hazırda qala ərazisi palıd və dəmirağacı meşəsi ilə örtülmüş, əksər yeri keçilməzdir. Qalanın ətəyindəki Bəlləbür kəndinin adı da məhz ərazinin bu cəhətini əks etdirir. Musarza Mirzəyev “Talış toponimlərinin qısa izahlı lüğəti”ndə bu toponimin mənasını belə izah edir:
75 R. Göyüşov. Azərbaycan arxeologiyası, B ., 1986, s.124. 76 M. Mirzəyev. Talış toponimlərinin qısa izahlı lüğəti, B. , 1993, - 6 4 -
Ehtimal ki, əsrlər boyu bir tərəfdən qala divarlarının uçulması, digər tərəfdən xəzəlin, çır-çırpının tökülməsi nəticəsində qalanın yerüstü hissəsi qismən batmışdır. Qalanın hansı formada tikilməsini tam tədqiq etmək üçün mütləq qala ərazisinin torpaq qatı müəyyən qədər təmizlənməlidir. Azərbaycanın görkəmli arxeoloqu, mərhum İdial Nərimanov qala ərazisi ilə tanış olduqda buraya girişin daha çətin olduğunu, Talışdakı yüksək dağ qalaları olan Buzeyir və Şindan qalalarına nisbətən Talış silsiləsinin ətəyində olan bu qalanın da əzəmətli qala olduğunu söyləmişdir. Görkəmli tarixçi-alim Tarix Dostiyev Lənkəran Dövlət Universitetində qaladan gətirilmiş kərpic və əhəng məhlulu ilə tanış olduqdan sonra tikinti materialının ilkin orta əsrlərə aid olduğunu söyləmişdir. Kərpiclərin daha çox gil tərkibli olması söyləməyə imkan verir ki, kərpiclər digər yerlərdən gətirilmə deyil. Çox ehtimal ki, kərpiclər qala ətrafındakı gilli torpaqlardan kəsilmişdir. Tikinti kərpiclərinin ölçüləri 22x22x6 santimetr həcmindədir. Divar hörgüsü zamanı ocaq külü qatışıqlı əhəng məhlulundan istifadə edilmişdir. Q'ala yaxınlığında əhəng yoxdur. Lakin Talış dağlarının Peştəsər silsiləsində - Göydərə kəndi yaxınlığında əhəngli dağın olduğu və ətrafda yaşayan s. 18.
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a - 6 5 -
əhalinin bu əhəngdən istifadə etməsi məlumdur. Peştəsər Talış dağlarının üç böyük silsiləsindən biridir. “Peştasar silsiləsi Talış silsiləsinə paralel uzanmaqla monoklinal quruluşa malikdir. Peştasar dağ silsiləsi şimal- qərbdə Quludaş zirvəsindən başlayaraq, cənub-şərqdə Təbilbənd dağına qədər uzanır.”77 Ehtimal ki, qala divarlarının hörülməsində istifadə edilmiş əhəng həmin ərazidən gətirilmişdir. Bəlləbur qalasında arxeoloji tədqiqatların aparılmamasına baxmayaraq qalanın
yerüstü ərazisindən şirli saxsı qabların, mis və qızıl Bizans sikkələrinin tapılması qalanın həqiqətən də ilkin orta əsrlərdən başlayaraq mühüm strateji obyekt olmasını söyləməyə imkan verir. Təbii ki, bu faktlar içərisində ən mühümü tapılmış mis və qızıl Bizans sikkələridir. “Lənkəran” kitabında bu sikkələrin Talış torpaqlarına gəlib çıxması belə izah olunur:
Bu
sikkələr Bizans
imperatorlarının Abbasi
Xilafətinə qarşı mübarizədə Xürrəmilərə etdiyi pul yardımları da ola bilərdi. Akademik Ziya Bünyadov Xürrəmi - Bizans əlaqələrindən bəhs edərkən yazır:
77 A.Ə.Əliyev , H.K.Həsənov. Talışın landşaftı, B ., 1972, s. 9. 78 B. Hüseynbalaoğlu, M. Talışlı. “Lənkəran”, B., 1990, s. 21. - 6 6 -
“Biz Xürrəmilərlə Bizans imperatoru Feofil arasındakı əlaqələri nəzərdən keçirmişik. Qeyd etdiyimiz kimi bu əlaqələrin möhkəm zəmini var idi və illərdən bəri davam edirdi.”79 Bəlləbur qalası haqqında yerli əhalinin söylədiyi fikirlərə istinad edərək söyləmək olar ki, bura Xürrəmilərin əsas istinadgahı olmuşdur. Bu fikri təsdiqləmək üçün Bəlləbur qalasının Ərdəbilə, Babəkin anadan olduğu Bilalabad - Biləbanda və yaxud Biyəband kəndinə daha yaxın olması; Bəlləbur qalasının ətraf yerlərdəki Bərcan-Bəərzənd (Yardımlı rayonu), Buzeyir (Lerik rayonu), Şindan (Astara rayonu) qalalarına nisbətən aşağıda yerləşməsi; ehtimal ki, Babək qalası kimi ərəblər tərəfindən yandırılarkən Bərzənddən - indiki Bərcandan görünə bilməsi; yerli əhalinin qalaya çox vaxt Bardzəğələ (Hündür qala) deməsi; “Azərbaycan tarixi” 3 cildliyin I cildinin 1958- ci il nəşrində Bəzz qalasının Badz formasında göstərilməsi; ərəb mənbələrində Babəkin Bardz-Badz- Bəzz qalasının eyni adlı Vardzın sahilində olması və s. Fikirlərin söylənməsi kifayətdir. Bunlardan savayı bu qala haqqında X əsrdən sonra mənbələrdə heç bir məlumatın olmaması da Bəlləburun Abbasilər tərəfindən kafir və zmdıq kimi lənətlənən Xürrəmilərə məxsusluğunu söyləməyə imkan verir.
79 Z. Bünyadov. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə, B., 1989, s. 243. - 6 7 -
Yüklə 3,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|