Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
■
Л
л;/01
(Həsən ibn Abdullah) islamı qəbul etmiş və müsəlman
olmuşdusa niyə “Qurani-KərinT’də müşrik kimi
göstərilənləri
(atəşpərəstləri
və
ola
bilsin
ki,
bütpərəstləri) öz tərəfdarları kimi qəbul edirdi? Həqiqət
odur ki, Babəkə tərəfdar çıxan “müşriklərin” çoxu zülm
və əsarət üzündən Babəkə pənah gətirmişdi və Həsən
ibn Abdullah (Babək) əslində “Qurani Kərim”in tələb
etdiyi kimi onlarla davranırdı. Müsəlmanların digər
dindən olanlar və dinsizlərlə necə davranmaları
haqqında yazan Harun Yəhya yazıçılıq adı ilə məhşur
olan Adnan Oktar31 adlı türk yazarı “Quran”da əks
olunmuş dinsizlərlə davranış qaydalarından danışarkən
yazır:
“Allah Kuran'da, Müslümanlara, müşrik insanlara
(yani Allah'tan gelen vahye uymayan putperestlere) bile
güvenlik sağlamalarım emreder: "Eğer müşriklerden biri,
senden 'eman (güvenlik) isterse', ona eman ver; öyle ki
Allah'ın sözünü dinlemiş olsun, sonra onu 'güvenlik içinde
olacağı yere ulaştır..." (Tevbe Suresi, 6) Müşriklere göre
Müslümanlara çok daha yakın bir inanç ve ahlaka sahip
olan Kitap Ehline ise, daha da fazla saygı, hoşgörü ve
yardımseverlik göstermek gerekmektedir.”
Yəni,
“Allah Quranda Müsəlmanlara, müşrik insanlann belə
təhlükəsizliyini qorumağı əmr edər: “Əgər müşriklərdən
biri səndən aman (güvənlik) istəyirsə, ona aman ver; belə ki,
Allahın sözünü dinləmiş olsun, sonra onu “təhlükəsiz olacağı
yerə
çatdır...”
(Tövbə
surəsi,6)
Müşriklərə
nisbətən
müsəlmanlara daha yaxın bir inanc və əxlaqa sahib olan
www. haruny ahya. net
- 2 6 -
Kitab Əhlinə isə daha çox hörmət , xoşüzlüiük və kömək
göstərmək lazımdır .”32
İbn əl-Fəqih əsərinin digər bir yerində Azərbaycan
hüdudlarından bəhs edərkən də Bərzəndin adını çəkir
və onu məhz Azərbaycanın Deyləm və Gilan
ölkələrinin yaxınlığında yerləşən şəhərlərindən biri
kimi göstərir:
“Azərbaycanın
hüdudu
Bərdədən
Zəncanadəkdir.
Şəhərlərindən: Bərkəri, Səlmas, Muğan, Xüvey, Varsan, əl-
Beyləqan,
əl-Marağa,
Neriz,
Təbriz;
cənub-şərqdən
Azərbaycanın ikinci sərhəddi əd-Deyləm, ət-Tarm və Cilan
ölkələri ilədir. Buradakı şəhərlərdən Bərzə, Saburxast, əl-
Xunəc, Məyanic, Mərənd, Xuvey, Gülsurə, Bərzənd - bura
xarabalıq idi. Əl-Afşin buranı abadlaşdırdı və məskən etdi
11
Maraqlıdır ki, “Bərzənd”, “Bərzand” sözünün qismən
dəyişilmiş formasını Talış torpaqları indiyə qədər
özündə saxlamışdır. Belə ki, tarixçi-etnoqraf Həşim
Kəlbiyevin verdiyi
məlumata
görə,
Azərbaycan
Respublikasının Yardımlı rayonunun kəndlərindən biri
indi də Bərcan adlanır və kəndin yaxınlığında çox
ehtimal ki, orta əsrlərə aid yaşayış məskəninin qalıqları
indi də qalmaqdadır. Burada müasir dövrümüzdə də
talışların yaşadığı məlumdur. Bunu Azərbaycanın
görkəmli etnoqrafı, talışlara aid olan sanballı və əhatəli
etnoqrafik monoqrafiyanın müəllifi Qəmərşah Cavadov
da özünün məhşur “Talışlar”
monoqrafiyasında
təsdiqləmişdir. Müəllif 1969-cu ilin iyun-iyul aylarında
bu bölgəyə etnoqrafik səfərindən danışarkən yazır:
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
32 Harun Yahya. “Kabala ve M asonluk”, İsta n b u l, s. 16.
- 2 7 -
“Səfərin hesabatından aydın olur ki, o, Astaranın Miki,
Siyaku, Alaşa, Ərçivan, Şüvü, Pensər, Kakalos, Sekoşlu;
Lənkəranın Seydəkəran, Rvo, Mollakənd, Söyüblü; Lerikin
Cəngəmiran, Xəlfəküçə, Pərkəküçə, Qosmalyan, Göydərə,
Bilnə, Soru, Barzavu; Masallının Hişkədərə, Ərkivan,
Mahmudavar, Sərçivar; Yardımlınm Perimfcıel,
Bərcan
və
başqa kəndlərində olarkən əhalinin və o cümlədən talışların
əkinçilik mədəniyyəti, habelə texnikası haqqında zəngin
materiallar toplamış və bu materiallar əsasında yazdığı
məqaləni sonralar elmi jurnalda çap etdirmişdi .”33 .
Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Bərzəndlə yanaşı
İbn əl-Fəqih əl Həmədaninin bəhs etdiyi əl-Avdini də
Talış torpaqlarında axtarmaq lazımdır. İbn əl-Fəqih
В ərzə mahalından məlumat verərkən yazır:
“Bərzə mahalı əl-avdilərin
jVI) [yaşadığı yerdir]
Nailə Vəlixanlı “əl-avdi” sözünü izah edərkən onu
ərəb qəbilələrindən birinin adı olduğunu göstərir.
Ancaq, əslində bu söz “əl-avdi” deyil, Alavdidir və bu
sözün dəyişilmiş forması indiki Masallı rayonunun
Alvadı kəndinin adında özünü əks etdirir.
Alvadı kəndi Masallı rayonundan şimali-qərb
istiqamətində
yerləşmişdir34.
“Alvadi”
sözünün
mənasım araşdırarkən tarixçi Musarza Mirzəyev bu
sözün müxtəlif mənalarında yozumunu verir. O göstərir
ki, müxtəlif mənbələrdə sözün mənası “Əli övladları”,
“Əlvəndi” şəklində verilmişdir. Sonradan müəllif belə
bir nəticəyə gəlir k i :
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
33 Q.Cavadov. Talışlar, B. , 2004, s. 72.
34 Bax: N. Novruzov . Masallı, B. , 1990, s. 2, xəritə.
- 2 8 -
“Alvadı sözünün mənşəyi və bu yaşayış məntəqəsinin
yaranma tarixini ərəblərin rayonumuzun ərazisinə gəlişi ilə
bağlasaq səhv etmərik.”
“... İlk növbədə qeyd edək ki, Alvadı və onun yerləşdiyi
Muğan ərazisi Xürrəmilərin ərəblərə qarşı apardığı
mübarizə meydanlarından biri olmuşdur.”35
Lakin, o, “Alavadi” sözünün mənasını yerli talış
dilində deyil, ərəb dilində mənalandırır və yazır ki, bu
söz “əl-vadi” sözündəndir. Vadi isə ərəbcə çay yatağı
mənasını verir.
Lakin, əslində bu söz yerli talış dilində iki sözün
birləşməsindən yaranmışdır. Belə ki, talış dilində
“alov” - od, atəş; “di” isə kənd, kənd yeri, yaşayış yeri
deməkdir.36 Bu
da birbaşa
olaraq,
Xürrəmilər
hərəkatında iştirak etmiş atəşpərəstlərlə bağlıdır.
Burada bir daha qeyd etmək yerinə düşər ki,
Xürrəmilər hərəkatı özündə müxtəlif dinli, müxtəlif
təriqətli, insanları birləşdirmişdi. Flərəkatın bütün
üzvlərinin isə yalnız bir məqsədi vardı: zülümkar
Abbasi hakimiyyətini devirmək.
Qeyd edək ki, Babək hərəkatının məğlub edilməsi ilə
əlaqədar olaraq artıq əsərin yazıldığı zaman Taylasan
torpaqları da ərəblər tərəfindən idarə olunurdu. Ehtimal
ki, bu zamandan artıq Taylasan torpaqlarının bir hissəsi
Deyləmə, bəzi hissələr Gilana, digər bir hissə isə
Azərbaycan tabe edilmişdi. Babək hərakatından sonra
Taylasan torpaqlarının belə şəkildə bölüşdürülməsi başa
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
35 M. Mirzəyev. Mənim Masallım, B ., 1991, s. 27-28.
36 Bax: H. Мамедов. Талышско-русско-Азербайджанский словарь,
Б. ,2006.
- 2 9 -
