Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

iqtisadi  nəzəriyyənin  predmeti.  İqtisadi  anlayışlar  və  qanunlar 

riliyindən  bəhs  edən 

«sosializmin»  siyasi  iqtisad  elmi  olmuşdur.  Əslində  isə  totalitar, 

inzibati-planlı  üsulla  idarə  edilən  Sovet  sosialist  sistemində  heç  bir 

obyeKtiv  iqtisadi  qanunun  tələbləri  nəzərə  alınmamışdır.  Digər 

tərəfdən,  «əməyə  görə  bölgü»,  «sosialist  yığımı»,  «sosialist  əhali 

artımı», «sosializm yarışı», «planauyğun- luq» Kİmi anlayışlar yalnız 

sosializmə  xas  olan  xüsusi  qanunlar  Kİmi  təqdim  olunurdu.  Bütün 

bunları 

təbliğ 

etməK, 

Sovet 

sosialist 

iqtisadiyyatının 

üstünlÜKİərindən  danışmaq.  Kapitalizmi  «tüfeyli»,  «çürüməKdə» 

olan,  «Kortəbii»  və  «hərc-mərclİK»  yolu  ilə  gedən  bir  cəmiyyət  Kİmi 

qələmə  verməK  «sosializm  siyasi  iqtisadının»  başlıca  vəzifəsi  idi. 

Bunları  yada  salmaqda  məqsədimiz  odur  Kİ,  iqtisadi  nəzəriyyə 

partiyalılıqdan  uzaq,  tərəfsiz,  obyeKtiv  bir  elm  Kİmi  fəaliyyət 

göstərməli  və  funKSİyalarını  da  bu  istiqamətdə  yerinə  yetirməlidir. 

Bununla  bağlı  P.Samuelson  «EKonomİKS»  dərsliyində  haqlı  olaraq 

göstərir  Kİ,  iqtisadi  nəzəriyyə  ayrı-ayrı  partiya,  ictimai  təbəqələrin 

elmi  Kİmi  çıxış  edərsə,  o  öz  həqiqi  obyeKÜndən  uzaqlaşar, 

ümumiqtisadi prinsip və nəzəri fİKİrlər deməKdən məhrum olar. 

İqtisadi  qanunları  dərK  etməyin,  öyrənməyin  əsas  şərti,  o 

qanunların fəaliyyət KÖstərdiyi şəraiti araşdırmaqdır. 

Təbiət  qanunlarından  fərqli  olaraq  iqtisadi  qanunların  normal 

fəaliyyət  göstərməsi  üçün  zəruri  şərtlərin  olması  lazımdır.  Məsələn, 

rəqabət  qanununun  normal  fəaliyyəti  üçün  sərbəst  sahibKar-  lığın, 

azad təşəbbüsün sərbəst bazar qiymətlərinin olması tələb olunur. 

Dö\lətin iqtisadiyyatı tam nəzarətdə saxlaması və inhisara alması 

iqtisadi  qanunların  tə’sir  dairəsini  daraldır  və  onların  özünü 

göstərməsinə imKan vermir. ƏKSinə, öİKədə dövlət inhisar- çılığının, 

habelə hər cür inhisarçılığın aradan qaldırılması iqtisadi qanunların da 

sərbəst  fəaliyyəti  üçün  şərait  yaradır. 

Bu 

halda  dərK  edilmiş  iqtisadi 

qanunlar iqtisadiyyatın maKro və mİKro səviyyələrində idarəetmənin, 

təsərrüfatçılıq  üsullarının  elmi  əsaslarına  çevrilə  bilər.  Aydındır 

K

İ,

 

təsərrüfat subyeKtləri ən çox hüquqi qanunlar əsasında idarə edilir və 

tənzimlənir.  LaKİn,  onu  da  unutmaq  olmaz  Kİ,  hüquqi  qanunlar 

iqtisadi  şəraiti  və  tələbatı  az  və  ya  çox  dərəcədə  düzgün 

ƏKS 

etdirdİKdə  işləyə  bilərlər. 

Bu 

qanunları  iqtisadi  qanunlarla  da 

eyniləşdirməK  olmaz.  Son  vaxtlar  parlamentlərdə  iqtisadi  islahatlara 

dair  verilən  qanunları  iqtisadi  qanunlar  adlandırırlar. 

Bu 

Kütləvi 

mətbuat  orqanlarında  da  ifadə  olunur.  Nəzərə  almaq  lazımdır 

K

İ,

 

dövlətin,  parlamentin  qəbul  etdiyi  qanunlar  yalnız  hüquqi  qüvvəyə 

malİKdir. Bu qanunlar «işləyə» də bilər, işləməyə də, onları dəyişdirib 

yenisi  ilə  əvəz  etməK  də  o  qədər  çətin  deyil.  LaKİn,  rəqabət, 

tələb-təKİif, tələbatın art- 

25 

---

iqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu 

ması Kİmi iqtisadi qanunları ləğv etməK, yenisi ilə əvəz etməK olmaz. 

Buna  görə  də  hüquq  qanunları  ilə  gerçəK  iqtisadi  həyatı  ifadə  edən 

iqtisadi qanunları eyniləşdirməK də düzgün olmazdı. 

Elmi həqiqətləri araşdırmağın, dərK etmənin metod və üsullarına 

bələd olmadan iqtisadi nəzəriyyəni bir elma sistem Kİmi öy- rənməK 

də çətindir. Bunu nəzərə alıb iqtisadi nəzəriyyədə tətbiq olunan elmi 

idraK metodlarının qısa şərhini verirİK. 

§3. İqtisadi nazəriyifənin metodu 

Hər bir elm öz predmetini müəyyən metodların vasitəsilə öyrənir. 

Metod yunanca «Methodos» sözündən olub tədqiqat yolu de- məKdir. 

Məşhur  ingilis  filosofu  F.  BeKon  (XVII  əsr)  demişdir 

K

İ,

 

metod 

yolçunun  yolunu  işıqlandıran  bir  fanardır.  Elmin  və  alimin  yolunu 

işıqlandıran  bu  «fanar»  çox  mürəKKəb  metod  və  üsulların  vasitəsilə 

yandırıla bilər. Elmdə hamar və açıq bir yol yoxdur. 

O, 

real gerçəKİiyi 

araşdırmalı,  onun  mahiyyət  və  qanunlarını 

aşKara 

çıxarmalıdır. 

İqtisadi  nəzəriyyə  bir  elm  Kİmi  iqtisadi  hadisələrin  və  proseslərin 

araşdırılmasında  özünəməxsus  metodlardan  ıscifadə  edir.  Bu  elmin 

predmetinin  xarauteri  (iqtisadi  münasibətlər)  elədir  Kİ,  bunun  dərK 

edilməsində 

müasir 

laboratoriyalardan, 

mürəKKəb 

texnİKİ 

vasitələrdən  istifadə  etməK  çətindir.  FizİKa,  Kİmya,  biologiya  Kİmi 

elmlər  bu  metodlardan  geniş  istifadə  etməK  imKanına  malİKdir. 

İqtisadi  münasibətlər  sistemini  öyrənən  iqtisadi  nəzəriyyə  isə  öz 

predmetini  müəyyən  laboratoriya  çərçivəsində  parçalayıb  hissələrə 

bölə bilməz. 

İqtisadi nəzəriyyədə 

bütün 

bu 

furiKsiyalan 

nəzəri təfəKKÜr və 

onun 

əsaslandığı metodlar yerinə yetirməlidir. 

Cəmiyyətin  iqtisadi  həyatı  milyonlarla  hadisələr  və  proseslərlə 

doludur.  Həm  də  bu  üzdə  görünən  hadisələr  çox  qarışıq,  bir-  birilə 

çulğaşan hadisələr Kİmi fəaliyyət göstərirlər. Bu hadisələri müşahidə 

etməK,  onların  görünən  və  görünməyən  tərəflərini  fərq-  ləndirməK, 

mühüm  hadisələri  təsadüfi  Keçici  hadisələrdən  ayıra  bilməK  elmi 

təfəKKÜrün vəzifəsidir. Bunun üçün birinci növbədə elmi abstraKsiya 

metodundan  istifadə  etməK  tələb  olunur.  Elm  tarixində  sınaqdan 

çıxmış  abstraKsiya  metodu  vas'>  '.əsilə  müşahidə  edilən  hadisələrdə 

mühüm  olan  tərəflər  aşKara  çıxarıl  ır  və  nəzəri  üraumiləşdirrnələr 

aparılır.  Elmi  abstraKsiya  iqtisadi  həyat  hadisələrinin  təfəKKÜrdə 

ümumiləşdirilməsi və onların anlayışlar, Kateqoriyalar şəKİində ifadə 

edilməsi  metodudur.  Bu  metodla  hadisələr  öz  KoıiKret,  Keçici  və 

təsadüfi  tərəflərindən  təcrid  olunur,  onlara  xas  olan  ümumi  mühüm 

cəhət  aşKara  çıxarılır.  AbstraKt  (mücərrəd)  anlayışlar  heç  də 

məzmunsuz, mahiyyətsiz anlayışlar 

26 

---