Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

iqtisadi nəzariyyənin predmeti. İqtisadi anlayışlar və qanunlar 

araşdırmış  və  onun  inKİşaf  qanunlarını  aşKara  çıxarmışlar.  Sərvət 

dedİKdə,  onlar  maddi  ne’mətlərin  istehsalı,  bölgüsü  və  isteh-  laKinı 

nəzərdə  tuturdular.  LaKİn,  sərvət  geniş  anlayışlı  bir  məfhumdur.  O, 

maddi  ne’mətləri,  bütün  faydalı  şeyləri,  hava,  su,  torpaq  Kİmi  təbii 

resursları  da  əhatə  edir.  LaKİn,  sərvətin  ən  başlıca  növü  insanın 

özüdür, onun bacarığı, mə’nəvi və mədəni səviyyəsidir. Məşhur alman 

iqtisadçısı  F.List  (XIX  əsr)  haqlı  olaraq  yazır  Kİ,  «Sərvət  adlandırılan 

bütün şeylərin mə’nəvi əsaslarını ləğv etsəK, onda biz ölü bir varidat 

əldə edərİK». 

KlassİKİər  sərvəti  «ölü  bir  varidat»  Kİmi  iqtisad  elminin  pred- 

metinə  daxil  etməyiblər.  Onlar  insanı,  onun  iqtisadi  və  mə’nəvi 

maraqlarını,  həyat  tərzini,  davranış  qaydalarını  da  araşdırıb  qiymətli 

fİKİrlər yürütmüşlər. 

MarKS  və  Engels  iqtisadi  nəzəriyyəni  inKİşaf  etdirib  onun  pred- 

metini  daha  KonKret  şəKİldə  ifadə  etməyə  çalışmışlar.  MarKSİst 

iqtisadi  nəzəriyyə  cəmiyyətin  iqtisadi  münasibətlərini  və  onun 

obyeKtiv iqtisadi qanunlarını geniş, əhatəli araşdıran bir məK- təbdir. 

Bu  məKtəbdə  istehsal  münasibətləri,  məhsuldar  qüvvələr  və  onların 

vəhdəti  anlayışı  Kİmi  istehsal  üsulu  əsas  tədqiqat  ob-  yeKÜdir. 

MarKSİst siyasi iqtisad elminin predmeti də istehsal münasibətləri və 

iqtisadi  münasibətlərdir.  K.MarKS  «Kapital»  əsərində  yazır:  «Bu 

əsərdə  mənim  tədqiqat  predmetim  Kapitalist  istehsal  üsulu  və  ona 

müvafiq olan istehsal və mübadilə münasibətləridir. Mənim əsərimin 

son  məqsədi  isə  müasir  cəmiyyətin  hərəKətinin  iqtisadi  qanununu 

Kəşf  etməKdir».  Burada  «KƏşf»  olunan  izafi  dəyər  qanunudur. 

F.Engels «Anti-Dürinq» əsərində iqtisadi nəzəriyyənin predmetini «... 

ən  geniş  mə’nada,  bəşər  cəmiyyətinin  maddi  həyat  ne’mətlərinin 

istehsal  və  mübadiləsini  idarə  edən  qanunlar  haqqında  elmdir» 

şəKİində müəyyənləşdirmişdir. Elmə verilən bu yığcam, KonKret tə’rif 

elmin  predmetinə  və  onun  xaraKterinə  daha  çox  uyğundur.  LaKİn, 

MarKsın və Engel- sin iqtisadi nəzəriyyələrində iqtisadi münasibətlər 

ən  çox  sinfi  və  ideoloji  baxımdan  nəzərdən  Keçirilir.  Onlar  bu 

münasibətləri  siniflər  arasında  -  Kapitalla  əməK,  burjuaziya  ilə 

proletariat  ara-  sındaKi  münasibətlər  Kİmi  xaraKterizə  etmişlər. 

Bununla da onlar iqtisad elminin vahid predmetinə və funKSİyalarına 

sinfi  don  geydirərəK  onu  burjua,  xırda  burjua  və  proletar  elmlərinə 

bölmüşlər. 

İqtisadi  həyat  Kİmi  iqtisadi  nəzəriyyə  də  bir  yerdə  donub  qala 

bilməz,  o  dəyişən  şəraitə  uyğun  olaraq  inKİşaf  edir  və  yeni  nəzəri 

fİKİrlərlə zənginləşir. Buna görə də iqtisadi nəzəriyyənin predmetinə 

və öyrəndiyi obyeKtə verilən nəzəri tə’riflərdə də də- yişİKİİKİər baş 

verir. 

---

İqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu 

Sovet,  Kommunist  ideologiyasının  süqutundan  sonra  iqtisad 

elminin qarşısında duran başlıca vəzifə, onu Keçmişdən qalan siyasi, 

ideoloji  yÜKdən  azad  etməK,  eliKamçılıqdan  və  şüarçılıqdan 

qurtarmaq,  daha  obyeKtiv  elm  sahəsinə  çevirməKdən  ibarətdir. 

Bunun üçün dünya iqtisad elminin ən yaxşı nümunələrindən istifadə 

etməK  də  lazım  gəlir.  Müasir  dünya  iqtisad  elmində  iqtisadi 

nəzəriyyənin 

predmeti 

və 

funKSİyaları 

daha 

çox 

bazar 

iqtisadiyyatının  real  vəziyyətlərinə  uyğun  şəKİldə  şərh  edilir.  Bu 

baxımdan ABŞ-da və bir çox başqa öİKƏlərdə dəfələrlə nəşr olunan və 

yayılan.  Nobel  mÜKafatına  layiq  görülmüş  prof.  P.Samuelsonun 

«EKonomİKS»  dərsliyi  maraqlıdır.  Onun  bu  dərs-  lİKdə  iqtisadi 

nəzəriyyənin  predmetinə  verdiyi  tə’riflər  daha  çox  praqmatİK, 

praKtİKİ  xaraKter  daşıyır.  O,  iqtisadi  nəzəriyyənin  vəzifəsini 

istehsalın və xidmətin səmərəli fəaliyyətinin öyrənilməsində görür. O 

göstərir Kİ, iqtisadi həyatda başlıca məsələ nə istehsal etməK, nə qədər 

istehsal  etməK,  Kİmin  üçün  və  hansı  vasitələrlə  istehsal  etməKdən 

ibarətdir. Müəllif yazır Kİ, iqtisadi nəzəriyyə insanların və cəmiyyətin 

müəyyən  vaxt  ərzində...  məhdud  resurslardan  seçib  istifadə  edə 

bilməsini,  istehsal  olunan  məhsulların  cəmiyyət  üzvləri  arasında 

bölgüsü  və  istehlaKinı  öyrənən  elmdir.  K.MaKKonnell  və  S.Bryunun 

dəfələrlə  dərc  edilən  «EKonomİKS»  dərsliyində  də  iqtisadi 

nəzəriyyənin  predmetinə  təxminən  buna  uyğun  gələn  tə’rif 

verilmişdir.  Orada  deyilir 

K

İ,

 

iqtisad  elmi  «məhdud  ehtiyatlar 

şəraitində  maddi  ne’mətlərin  və  xidmətlərin  istehsalı,  bölgüsü  və 

istehlaKi  prosesində  insanların  davranışının  təhlilidir».  Bu  elm  «... 

insanın  maddi  tələbatlarının  ən  yÜKSƏK  səviyyədə  ödənilməsi 

məqsədi  ilə  məhdud  istehsal  ehtiyatlarından  səmərəli  istifadə 

olunması yaxud onların idarə edilməsi problemlərini tədqiq edir». 

Müasir  iqtisadi  ədəbiyyatda,  dərslİKİərdə  KİassİKİərin  iqtisad 

elminə  verdiyi  tə’riflər  inKar  edilmir.  Maddi  ne’mətlərin  istehsalı, 

bölgüsü,  mübadiləsi  və  istehlaKi  yeni  iqtisadi  şərait  baxımından 

araşdırılır, insan və onun tələbatının ödənilməsi ön plana çəKİlir. Bir 

sözlə,  müasir  iqtisad  elmi  ən  çox  sərbəst  bazar  iqtisadiyyatını,  onun 

fəaliyyət  mexanizmini,  modellərini,  qanunlarını  və  prinsiplərini 

tədqiqat obyeKtinə çevirmişdir. LaKİn, unudulmamalıdır Kİ,  iqtisadi 

nəzəriyyə  həyatın  cari  məsələlərini.  Keçici,  təsadüfi  hadisələri, 

ayrı-ayrı  fərdlərin  davranışını,  təK-təK  müəssisələr  və  firmaların 

iqtisadi fəaliyyətini öyrənmir. Bu elm necə deyərlər, təK-təK ağacları 

deyil, bütün meşəni öyrənir. Başqa sözlə o, bütövlÜKdə iqtisadiyyatın 

inKİşafının 

başlıca 

qanunauyğunluqlarını 

və 

prinsiplərini 

müəyyənləşdirir.  Müəssisə,  firma,  şirKət,  ayrı-ayrı  fərdlər  və 

idarəetmə orqanları bu nəzəriy- 

22 

---