Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

iqtisadiyyat aə onun təmdi prinsipləri 

şəKİldə istifadə olunur və idarəetmədə daha çevİK formalar seçilir. 

Mezoiqtisadiyyat 

- maKroiqtisadiyyatm yarımsistemidir; bir-biri ilə 

üzvi  bağlı  sahələr  KompleKsidir.  Məs.,  aqrar-sənaye  KompleK-  si, 

aqrar-biznes,  hərbi-sənaye  KompleKsi.  Bunların  maddi  əsaslarını 

əməK bölgüsü və Kooperativləşmə təşKİl edir. 

Aqrar-sənaye  KompleKSİndə  Kənd  təsərrüfatı  ilə  e’mal  sənaye 

sahələrinin,  bə’zi  istehsal  vasitələri  istehsal  edən  sənaye  sahələrinin 

üzvi əlaqəliliyi əsas götürülür. 

Hərbi-sənaye  KompleKsində  hərbi  və 

müİKİ 

istehsal  sahələrinin 

qarşılıqlı əlaqəsi ifadə olunur. 

Meqoiqtisadiyyat 

- bu anlayış altında bütövlÜKdə dünya təsərrüfatı, 

başqa sözlə, beynəlxalq miqyasda iqtisadiyyat başa düşülür. 

İqtisadiyyat  bütün  səviyyələr  və  sistemlər  baxımından  ümumi 

prinsiplərə,  qanunauyğunluqlara  malİKdir.  LaKİn,  bu  heç  də  dünya, 

regional və milli iqtisadiyyatların özünəməxsus xüsusiyyətlərini innar 

etmir.  ÇünKİ,  iqtisadiyyatın  başlıca  prinsipləri,  məqsəd  və 

funKsiyaları  göstərilən  çərçivələrdə,  xüsusilə  milli  iqtisadiyyat 

çərçivəsində reallaşa bilər. Buna görə də dünya iqtisadiyyatı və milli 

iqtisadiyyat iqtisad elminin öyrəndiyi sahələrdəndir. 

Dünya  iqtisadiyyatının  tərKİb  hissəsindən  ibarət  olan  milli 

iqtisadiyyat hansı ictimai, iqtisadi və sosial xüsusiyyətləri özündə ƏKS 

etdirir?  Bir  müstəqil  dövlətin  müəyyən  sərhədlərlə  çərçivə-  lənməsi 

milli  iqtisadiyyat  üçün  əsasdır.  ÖİKənin  iqlim  şəraiti,  torpağı,  suyu, 

yeraltı  sərvətləri,  maddi  və  insan  resursları  milli  iqtisadiyyatın 

dirçəlməsi  və  inKİşafı  üçün  imKandır.  Hər  millətin  Keçdiyi  tarixi 

inKİşaf  yolu  milli  və  dini  ən’ənələri,  mədəniyyəti,  milli  davranış  və 

düşüncə  tərzi  və  s.  iqtisadi-sosial  fəaliyyət  dairəsində  özünü 

göstərməyə bilməz. 

Bu  baxımdan  Keçid  iqtisadiyyatı  dövrünü  yaşayan  Azərbaycan 

milli  iqtisadiyyatında  bu  xüsusiyyətləri  araşdırmaq  və  ortaya 

çıxarmaq,  başqa  sosial  elmlərlə  yanaşı  iqtisad  elmlərinin  də 

vəzifəsidir.  Söhbət  ondan  gedir  Kİ,  bütün  bəşər  iqtisadiyyatına  xas 

olan ümumi prinsiplər, qanunauyğunluqlar, məqsəd və funKSİ- yalar 

Azərbaycan  iqtisadi  həyatında  özünü  necə  və  hansı  formalarda 

təzahür  etdirə  bilirlər?  Mütərəqqi  iqtisadi  sistemi,  ümumbəşəri 

iqtisadi  prinsipləri  Azərbaycan  iqtisadiyyatı  ilə  uzlaşdırmaq  onun 

dirçəlişinin və tərəqqisinin əsasıdır. 

İqtisadiyyat  tarixən  müxtəlif  müİKİyyət  formaları  əsasında 

qurulan  iqtisadi  sistemlər  şəraitində  inKİşaf  etmişdir.  Məsələn,  XX 

əsrdə əsasən İKİ dünya iqtisad i -i eti rpaj-si stemi-fəaliyyət. gös- 

---

iqtisadi nəzəriyyanin predmeti va metodu 

tərmişdir.  XÜSUSİ  müİKİyyətə,  sahibKarlıq  fəaliyyətinə,  azad 

təşəbbüsə və rəqabətə əsaslanan sərbəst bazar iqtisadiyyatı ilə yanaşı, 

vahid  dövlət  müİKİyyətinin  hÖKmranlığına,  totalitar  və  in- 

zibati-planlı iqtisadiyyat da mövcud olmuşdur. Bu sistemlərdən birinə 

«Kapitalizm»,  digərinə  isə  «sosializm»,  «Kommunizm»  deyilən  sinfi, 

partiyalı,  ideoloji  don  geydirilmişdir.  Buna  baxmayaraq  iqtisadi 

yarışda  insanın  qabiliyyətini,  şəxsi  təşəbbüsünü,  iqtisadi  marağını 

tə’min  edən,  formalaşdıran  sistem  özünü  doğrultmuş.  Sovet  sosialist 

sistemi  isə  iflasa  uğramışdır.  Bu  gün  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində 

yaşamağa  alışmamış,  onun  üstün  cəhətlərindən,  ziddiyyət  və 

nəticələrindən  baş  çıxarmayan  vətəndaşlar  və  mə’murlar  bütün 

nöqsanları  bazar  iqtisadiyyatını  «ixtira»  edənlərin  üzərinə  yıxırlar. 

Burada ancaq, bunu bildirməK istərdİK Kİ, müasir bazar iqtisadiyyatı 

deyilən  sistem  yüz  illər  boyunca  təbii-tarixi  proses  Kİmi  inKİşaf  və 

ardıcıl mərhələlərdən Keçən bir iqtisadi sistem Kİmi təşəKKÜl tapmış 

və  özünü  doğrultmuşdur.  Buna  görə  də  müstəqillİK  əldə  edən 

öİKƏlərin bu sistemə KeçməK zərurəti doğmuşdur. 

İqtisadiyyat insan üçün yaradılmış və ona da xidmət etməlidir. Bu 

baxımdan  hər  cür  iqtisadiyyatın  təbii  və  son  məqsədi  insanın, 

cəmiyyətin  tələbatını  ödəməKdir.  Bunun  üçün  iqtisadiyyatın  bütün 

bölmələr,  sahələr  ilə  genişlənməsi  və  təKrar  istehsalını  Keçirməsi 

zəruridir. 

İqtisadiyyat  təKrar  istehsalın  istehsal,  bölgü,  mübadilə,  isteh-  laK 

mərhələlərini  özündə  üzvi  surətdə  birləşdirən  bir  sistemdir.  Burada 

istehsalla  istehlaK arasındanı qarşılıqlı asılılıq və vəhdət mühüm yer 

tutur.  Bu  prosesdə  bölgü  və  mübadilə  formalarının  antiv  və  passiv 

tə’sirləri  də  özünü  göstərir.  Tənrar  istehsalın  bu  formaları  haqqında 

sonranı  fəsillərdə  geniş  izahat  veriləcəndir.  Burada  isə  bizim 

məqsədimiz bu proseslərdə insanın yeri və rolunu qeyd etməndir. 

Mə’lumdur Kİ, hər cür istehsal prosesində təbiət - torpaq. Kapital 

və  əməK  (insan)  iştiran  edir.  Bu  üç  amilin  üzvi  vəhdəti  nəticəsində 

istehsal prosesi baş verə bilər. Torpaq insanın əzəli qida mənbəyidir. 

Əmən alətləri isə insanın özünün icad etdiyi vasitələrdir. Başqa sözlə, 

insan  təbiətə,  onun  predmetlərinə  -  torpağa,  bitniyə  və  heyvanat 

aləminə  tə’sir  göstərmən  və  tələbatını  ödəmən  üçün  əməK  alətləri 

yaratmışdır, bəsit alətlərdən (daş, ox. Kaman və s.) başlamış o, müasir 

mürəKKəb alətlərə qədər böyün İnKİşaf yolu Keçmişdir. Bu prosesdə 

istehsalın başlıca amili olan insanın özü də innişaf etmiş. Kamilləşmiş 

və  nəticədə  çağdaş  sivilizasiyalı  iqtisadiyyatın  yaranmasına  nail 

olmuşdur. 

İqtisadiyyat insanların yaşayışını, həyat sürməsini tə’min et 

18 

---