Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin
Yüklə 4,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. İnsanın yaranması
| AMEA Tarix İnstitutunun
Elmi işlər üzrə direktor müavini, t.e.n. C.Ə.Bəhramov 8 I HİSSƏ. İBTİDAİ İCMA QURULUŞUNUN TARİXİ I FƏSİL İBTİDAİ İCMA QURULUŞUNUN ÖYRƏNİLMƏ TARİXİ 1. İnsanın yaranması Bəşər tarixinin ən qədim dövrü olan ibtidai icmanın tarixini öyrənərkən müxtəlif mənbələrdən - arxeologiyadan, etnoqrafiyadan, dilşünaslıqdan, antropologiyadan, geologiyadan və digər elmlərdən istifadə edilir. Lakin bu dövrün öyrənilməsində əsas mənbə arxeoloji, etnoqrafik və antropoloji məlumatlar sayılır. İbtidai icma tarixinin öyrənilməsində əsas mənbələrdən birinin arxeologiya olduğu üçün biz şərhimizdə bilavasitə maddi mədəniyyət abidələri qalıqlarının öyrənilməsindən, tarixi dövrlərin işıqlandırılmasında onların rolundan başlayacağıq. Ulu babalarımız öz dövrlərində yaşayıb-yaradaraq, həyat səhnəsini təbii və təsadüfi hadisələr nəticəsində tərk etmişlər. İnsanlar harada olmuşlarsa orada müəyyən iz qoyub getmişlər. Qədim dövrün insanlarının da özlərinə görə nailiyyətləri olmuşdur, bunlar nəsillərdən-nəsillərə keçmiş, artıb-çoxalmış, təkmilləşmiş, köhnələri yox olmuş və daha mükəmməl olan yeniləri ilə əvəz olunmuşlar. Belə silsilə şəklində olan inkişaf yolunu ancaq maddi mədəniyyət abidələrinin vasitəsilə öyrənmək mümkündür. Bu abidələr qədim dövr yaşayış yerlərindən, onlara aid qəbiristanlıqlardan, emalatxanalardan, qayaların üstündəki rəsmlərdən, müxtəlif müdafiə qurğularından, ibadətxanalardan, dini ocaqlardan və s. ibarətdir. Belə abidələr tədqiq edilərkən (qazılarkən) onların torpaq qatında, yəni insanların həyat fəaliyyəti və bu fəaliyyətin qalıqlarından əmələ gəlmiş təbəqədə (arxeologiyada bu, «mədəni təbəqə» adlanır) vaxtilə işlədilmiş məişət və təsərrüfat alətləri, silahlar, bəzək əşyaları, sümük, bitki qalıqları və başqa maddi mədəniyyət vasitələri tapılır. Bu tapıntıların hamısı insan əməyinin məhsulu olmaqla ibtidai icma tarixinin əsas mənbəyini təşkil edir. Antik dövrün filosof-materialisti Demokritə (e.ə. 460-370) görə, insanlar ilk dəfə Yer üzünə heyvan aləmindən dönmüşlər: «Onlar kobud və vəhşi həyat keçirərək bitkilər və təsadüfi meyvələrlə qidalanmaqla, bir yerdən başqa yerə köçmüşlər». Deməli, Demokritə görə, qidalanma və özünü vəhşi heyvanlardan müdafiə etmək zərurəti insanları bir yerdən başqa yerə keçməyə, təbiətə qarşı mübarizə aparmağa sövq edirdi. Əlbəttə, Demokritin baxışlarında ibtidai icma dövrü haqqında sadəlövh cəhətlər də az deyildir. 9 Digər bir yunan filosofu Aristotel (e.ə.384-322) Demokritin əksinə olaraq, insanı «siyasi heyvan» sayırdı. Aristotel öz dövründəki patriarxal xarakterli təknigahın cəmiyyət tarixində ilk kəbin sistemi olduğunu və bunun ən ibtidai ailədə belə qanun olduğunu idealistcəsinə təsdiq edirdi. İbtidai cəmiyyətdə ilk dövrlərdən patriarxal ailənin mövcud olduğunu təsdiq edən Aristoteli «patriarxal ailə» nəzəriyyəsinin əsasını qoyanlardan biri hesab etmək olar. Cəmiyyətin mənşəyi haqqında «patriarxal nəzəriyyə» ilk dəfə antik dövrdə əmələ gəlmişdir (Platon, Aristotel). Bu nəzəriyyəyə əsasən, bəşəriyyət tarixinin ilk mərhələsi «xoşbəxt əsr» hesab edilir. İnsan cəmiyyətinin ilk hüceyrəsi isə, bu nəzəriyyəyə əsasən, xüsusi mülkiyyət, quldarlıq, təkarvadlılıq (monoqamiya) və təkallahlığın (monoteizmin) mövcud olduğu patriarxal ailə olmuşdur. Ailə başçısı - ər və ya ata - öz ailəsi üzərində tam hakim hüquqlu ikinci bir monarx idi. Nəzəriyyə tərəfdarlarının fikrincə, onun hakimiyyəti, eyni zamanda, guya dövlət hakimiyyətinin də mənbəyi olmuşdur. Antik dövrdə hətta bəşəriyyətin maddi inkişafını müəyyən dövrlərə bölməyə təşəbbüs edilmişdi. Lukretsi Kar öz poemasında, əfsanə və nağılları bir tərəfə ataraq, «xoşbəxt əsr» deyil, silahların hazırlandığı daş əsrini bəşər cəmiyyəti inkişafının əsası hesab etmişdir. Lukretsi Kar həmin poemasında nəzm ilə yazır ki, keçmişlərdə bir silah kimi qüvvətli əllərdən, diş, dırnaq və daşlardan, ağac parçası və oddan istifadə olunmuşdur. İnsanlar, Lukretsiyə görə, odu kəşf etdikdən sonra, mis və dəmirdən də istifadə etmişlər. Lukretsi misin yumşaqlığına və təbiətdə xalis halda daha çox rast gəlindiyinə görə dəmirdən əvvəl işlədildiyini də göstərir. Göründüyü kimi, Lukretsi öz poemasında tarixi inkişafı daş, mis, tunc və dəmir əsrlərinə bölməyi nəzərdə tutur. Utopik sosialist J.J.Russo (1712-1778) «...Bərabərsizliyin mənşəyi və əsasları haqqında mühakimə» (1755) və «İctimai saziş və ya siyasi hüquqların prinsipləri» (1762) adlı əsərlərində insanların ibtidai həyatını o qədər idealizə edir ki, bu dövr az qala həqiqətən «behişti» və yaxud yunanların adlandırdığı kimi, «qızıl əsri» xatırladırdı. J.İ.Russoya görə, ibtidai insanlar guya, bir-biri ilə münasibəti olmayan, bir-birindən tam təcrid olmuş halda yaşayan fərdlər olmuşlar. Böyük rus alimi M.V.Lomonosovun ibtidai icma tarixinin öyrənilməsində böyük xidməti olmuşdur. Onun əsərlərində slavyan tayfaları haqqında qiymətli etnoqrafik məlumatlar vardır. Xüsusən onun 1767-ci ildə yazdığı «Qədim Rusiya tarixi» (rus xalqının mənşəyindən böyük knyaz I Yaroslavlın ölümünədək və yaxud 1054-cü ilədək) adlı əsəri rus tarixşünaslığı üçün qiymətli bir mənbədir. Bu əsərində M.Lomonosovun rus xalqının tarixini ryuriklərdən deyil, rus xalqının mənşəyindən başlaması diqqətəlayiqdir. Böyük rus alimi bu əsərində elmi olmayan «norman» 10 nəzəriyyəni ifşa etmişdir. Bundan əlavə, M.V.Lomonosov başqa xalqları (və dilləri) qiymətdən, hörmətdən salmaq və onların bəşəriyyət tarixindəki əhəmiyyətini azaltmaq istəyənlərin baxışlarına qarşı çıxmışdır. XIX əsrin 60-70-ci illərindəki elmi baxışlarda böyük mövqeyə malik olan Ç.Darvinin «Təkamül nəzəriyyəsi» ibtidai icma dövrünün öyrənilməsinə və etnoqrafiya elminə çox təsir etmişdir. Canlı aləmin inkişafındakı qanunauyğunluq və orqanizmlərin təbiətdən asılı olaraq dəyişməsi haqqında mütərəqqi fikirlər Ç.Darvindən çox-çox əvvəl (məsələn, hələ XVIII əsr fransız filosofları D.Didro (1713- 1784), P.Holbax (1723-1789), J.Lametri (709-1751) və başqaları tərəfindən) söylənmişdi. Yerin və təbiətdəki bütün hadisələrin dəyişməsi haqqında daha aydın və səlis baxışlar böyük rus alimi M.V.Lomonosova məxsusdur. Bu baxışlar sonralar böyük ingilis alimi Ç.Darvinin (1809-1882) «Təbii seçmə yolu ilə növlərin əmələ gəlməsi» (1859) əsərində özünün sistemləşdirilmiş məcmusunu tapmışdır. Biologiya və bir sıra təbiət elmlərinin əldə etdiyi müvəffəqiyyətlərə əsaslanaraq Ç.Darvin göstərmişdir ki, təbiətdəki orqanizmlər mövcud şəkildə yaranmayaraq uzun bir tarixi inkişafın məhsuludur. Ç.Darvinə görə, bu «təkamülün» əsasını «təbii surətdə seçilmə» təşkil edir. Belə ki, təbiətdə bir sıra orqanizmlər ətraf mühitə uyğunlaşaraq və onun təsirinə qarşı daha dözümlü çıxaraq yaşayır, bəzi orqanizmlər isə bu cəhətdən dözümsüz olduğundan məhv olub gedir və bu səbəbdən, təbiətdə orqanizmlər təbii surətdə seçilib ayrılaraq dəyişir. Ç.Darvinin baxışları canlılar aləminin inkişafına dair metafiziki və dini baxışlara o dövrdə böyük zərbə idi. Təkamül nəzəriyyəsi təbiət elminin inkişafında böyük müvəffəqiyyət qazanaraq elmi biologiyanın əsasını qoymuşdur. Eyni zamanda ibtidai cəmiyyətin inkişafı, insanların mənşəyi ilə bağlı elmi mülahizələrdə uzun müddət aparıcı yer tutmuşdur. İbtidai icma tarixinin öyrənilməsində XX əsrin 60-cı illərinin böyük müvəffəqiyyətlərindən biri olan qəbilə quruluşunun öyrənilməsi hesab edilə bilər. Bu cəhətdən görkəmli Amerika alimi Luis Henri Morqanın tədqiqatları çox əhəmiyyətlidir. L.H.Morqan İrogez tayfa ittifaqını dərindən tədqiq etmişdir. O, hətta bu ittifaqa daxil olan Seneka tayfası içərisində uzun müddət yaşamış və öz tədqiqatlarını ümumiləşdirərək - «İrogezlərin ittifaqı» (1861), «Qohumluq sistemi və insan ailəsinin xüsusiyyətləri» (1869), xüsusilə «Qədim cəmiyyət» (1877), «Amerika yerlilərinin evləri və həyatı» (1881) kimi bir sıra qiymətli əsərlər yazmışdır. Paleontologiya, antropologiya və arxeologiya elmlərinin məlumatları, insanabənzər meymunların həyatı üzərində müşahidə, insanın və insan cəmiyyətinin yaranması şəraitini və prosesini aydınlaşdırmağa imkan verir. 11 XX əsrin əvvəllərində Vyana yaxınlığında Miosen dövrünə aid yer təbəqələrindəki kirəc laylarında qədim zamanlarda yaşamış bir meymunun azı dişi tapılmışdır. Bu diş bəzi xüsusiyyətlərinə görə insan dişinə daha çox oxşayırdı. Oradaca həmin heyvanın daha iki dişi tapılmışdır. Bu dişlərin sahibi o zaman alimlər tərəfindən driopitek * adlandırılmışdır. Ehtimal ki, insanların və eləcə də, Afrikada yaşayan insanabənzər meymunların ümumi əcdadları da bu driopiteklər olmuşlar. 1934-cü ildə Hindistanda Himalay dağları ətəyində Sivalik təpələrinin üçüncü dövrünə aid olan qatlarında bir neçə ali meymunun qalıqları tapılmışdır. Bu meymunlardan biri yastısifət ramapitek adlandırılmışdır. Pliosen çöküntülərində həmin meymunun bir neçə dişi olan yuxarı çənəsinin bir parçası da tapılmışdır. Ramapitekin köpək dişi ilə kəsici dişi arasındakı aralıq («diastem») yox dərəcəsindədir (bu aralığın olmaması insana xas olan bir əlamətdir). Ramapitekin dişlərində onu insana oxşadan başqa əlamətlər də vardır. Ramapiteklər driopiteklərə nisbətən insana daha çox oxşayırlar. Onlar insanabənzər meymunlardan köpək dişlərinin digər dişlərinə nisbətən qabağa çıxmaması ilə fərqlənir və demək onlar ki, insana daha yaxın olmuşlar. 1924- cü ildə Cənubi Afrikada tapılmış və avstrolopitek («avstralis» - cənub və «pitekos» - meymun sözlərindən əmələ gəlib, «cənub meymunu» deməkdir) adlanan insanabənzər meymunların tədqiqi və insanın əcdadları haqqında çoxlu material vermişdir. 1935-1951-ci illərdə 30-a qədər meymunun qalığı kəşf edilmişdir. Bunların tədqiqi nəticəsində avstrolopiteklərin şaquli vəziyyətdə hərəkət etdikləri də sübut edilmişdir. Avstralopiteklərin iki ayağı üstə yeriməyə başlaması ehtimal ki, onun yaşayış şəraitinin dəyişməsi ilə izah edilir. Yüz min illər boyu Yer üzərindəki dəyişikliklər və inkişaf avstrolopitek tipli meymunların da tədricən insanabənzər başqa meymunlardan ayrılmasına və yüksəlməsinə səbəb olmuşdur. Düz yeriməyi öyrənməsi həyat uğrunda mübarizədə onlara böyük imkanlar qazandırmış, ağac və daş kimi təbii silahlardan istifadə etmək bacarığına yiyələnməyə kömək etmişdir. Əlbəttə, avstrolopiteklərin insanın əcdadları olduğu haqqında tam və qəti hökm vermək olmaz. Uzaq geoloji dövrlər haqqında hələ natamam məlumatlarımız bu barədə qəti fikrə gəlməyi çətinləşdirsə də, hər halda, demək olar ki, insanların ilk əcdadları avstrolopiteklərə oxşar və onlara yaxın olmuşdur. * Driopitek yunanca «drio» (ağac) və «pitekos» (meymun) sözlərindən olub ağacda gəzən meymun deməkdir. İnsana ən çox bənzər meymunlar qorilla, şimpanze və oranqutan meymunları hesab olunur. Bunlar bədən quruluşu, əzələ və qan tərkibinə görə insan ilə ümumi olan 100-ə qədər əlamətə malikdir. Bu ümumi əlamətlər oranqutanlarda azdır (50-yə qədərdir). 12 Yaşamaq uğrunda mübarizə nəticəsində, avstrolopiteklərin həyatı tədricən dəyişmişdir. Özünə qida əldə etmək üçün onlar ağaclara dırmaşmaqdan düzənliklərdə yeriməyə keçmişlər (buna coğrafi mühitdəki dəyişikliklər də təsir edirdi). Bədənin şaquli vəziyyət alması, başın dikliyi beynin inkişafına da təsir etmişdir. Beləliklə, düz yeriməyi öyrənmək sonrakı təkamül üçün çox qiymətli hadisə olmuşdur. Lakin bütün bunlar yenə də insanın əmələ gəlməsində başlıca və həlledici amil kimi qiymətləndirilmir. F.Engels özünün «Meymunun insana çevrilməsi prosesində əməyin rolu» adlı məşhur əsərində yazır ki, əmək bütün insan həyatının birinci əsas şərtidir, həm də o dərəcədə belə bir əsas şərtdir ki, biz müəyyən mənada deməliyik: insanın özünü əmək yaratmışdır. F.Engelsə görə, əllərin və beynin inkişaf etməsinin meymunun insana çevrilməsində həlledici rolu olmuşdur. Bunun üçün isə yuxarıda deyildiyi kimi, şaquli vəziyyətdə yerimək, əllərin əmək fəaliyyəti üçün hərəkət orqanı olmaqdan azad olmasının həlledici əhəmiyyəti olmuşdur. Əlbəttə, əllər də birdən-birə tam təkmilləşməmişdir. İnsan, əlinin köməyi ilə ilk çaxmaqdaşı bıçağını hazırlayana qədər çox uzun bir dövr keçmişdir. Bu müddət ərzində əl yeni-yeni vərdişlərə alışmış, əldə edilən daha böyük çeviklik isə nəsildən-nəslə keçib təkmilləşmişdir. F.Engels yazmışdır ki, əl nəinki əmək orqanıdır, o, həmçinin əməyin məhsuludur. Dik yerimək və əllərin əmək orqanına çevrilməsi insanın meymundan ayrılmasına başlanğıc olmuşdur. F.Engels «Təbiətin dialektikası»na girişdə yazır: «Min illər boyu davam edən mübarizədən sonra, ən nəhayət, əl ayaqdan ayrılıb, insan dik yeriməyə başladığı zamandan etibarən insan meymundan ayrıldı, beləliklə də, aydın nitqin inkişafı üçün əsas yaranmış oldu və bunun sayəsində o zamandan etibarən insanla meymun arasında keçilməz bir uçurum meydana gəldi». Məlumdur ki, insanın əcdadı sürü halında, dəstələrlə yaşayırdı. İlk insanlar da sürü halında, dəstələrlə yaşamışlar. O dövrdə ilk əmək prosesi də yalnız möhkəm birləşmiş qruplar içərisində mümkün ola bilərdi. Qrupların möhkəmliyi isə formalaşmaqda olan insanların əmək fəaliyyətindən asılı idi. Heyvan aləmindən öz əməyi nəticəsində insana çevrilməkdə olan ibtidai insan kollektivinin qüvvəsi isə məhsuldar qüvvə idi. Yüklə 4,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|