Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq

 
42
bağışlayır, qaçanı qovmurdular. Dastanda döyüş meydanında kişi kimi döyüşmək 
tələb olunur. Qaçanı öldürmək, yatanı vurmaq, xəbərsiz hücum etmək pislənilir. Türk 
qəhrəmanlarının hansı birinin mübarizə yoluna baxsaq, onların tarixdə kişilik, 
mərdlik  ənənəsi qoyub getdiyini görürük. Oğuzlar mərdi-mərdanə döyüşmüşlər. Bu 
mənada dastanda deyilir ki, Qazan xan qaçanı qovmadı, aman deyəni öldürmədi.  
Qəhrəmanlıq səhnələri ilə  zəngin olan dastanda xalq təfəkkürünün elimizin 
qəhrəmanlığına, ailəyə, qadına, bəyə, ozana, düşmənə münasibətləri əsasında özünü 
göstərir. At belində  ərənlərdən geri qalmayan, köç yollarında oğul doğub böyüdən 
oğuz qadınları kişilərdən geri qalmır. Sərt mübarizə yolları  oğuz qadınlarını 
mətinləşdirmiş, ərənlər də özləri kimi qəhrəman, dəyanətli həyat yoldaşı seçirlər.  
Dastanda ad vermə mərasimi qəhrəmanlıq, igidliklə bağlı olub, böyük tərbiyəvi 
əhəmiyyət daşıyır. Burada oğuz adətinə görə  oğlan uşaqları doğularkən deyil, haq 
etdikləri işinə görə, qəhrəmanlığına görə ad verilir. Bu cəhətdən oğuz elində yaxşı ad 
qazanmaq üçün yaxşı işlər görmək lazımdır. Dirsə xan oğlu Buğac xan hekayəsində 
Dədə Qorqudun Buğac xana ad verməsi də bu qəbildəndir: “...Bu oğlan Bayandır 
xanın meydanında vuruşmuşdur. Sənin oğlun bir buğa öldürmüş, adı Buğac olmuşdur. 
Adını mən verdim, yaşını Allah versin”- deyə Qorqud Dədə deyir (25,20). 
Dastanda gənclərə döyüşmək qaydaları, döyüş, zəfər taktikası öyrədilir. 
Dastanda göstərilir ki, Bayandır xanın bir buğası bir də buğrası vardı. Bir yazda, bir 
payızda onları meydana buraxırdılar. Bayandır xan oğuz bəyləri ilə tamaşaya baxırdı. 
Bu,  əslində sadəcə “tamaşa”, “əyləncə” deyildi, əvvəlcədən düşünülmüş, təşkil 
edilmiş bir məşğələ idi. Oğuz  ərənlərini, xüsusilə  gəncliyi yetişdirmək, güclü, 
qüdrətli etmək üçün təlim, tərbiyə növlərindən biri idi. 
Dastanda qadınlar da kişilər qədər mübarizdir. Dastanda Beyrəyin evlənmək 
vaxtı çatanda deyir ki, “Ata, mənə elə qız al ki, mən yerimdən durmamış o dursun, 
mən ata minməmiş o minmiş olsun. Mən düşmənin üstünə gedənə qədər, o, mənə baş 
gətirsin”. Qadın həm də evin dirəyi, nəsil artıran, incə  məlahətli, gözəl nəvazişli, 
yüksək mənəviyyatlı xanım kimi təsvir edilir.  
Dastanda oğuzlar həyatın bütün sahələrində  əxlaqi davranış  və  rəftarlarında 
igidlik, qorxmazlıq, cəsurluq və düzlük nümayiş etdirirlər. Belə ki, böyük miqdarda 
silahlı düşmən Qaraca Çobanın üzərinə  gəldikdə o qorxmur, özünü itirmir. 

---

 
43
O,düşməni görərkən dərhal qərar çıxarır; vəziyyətin çox qorxulu olmasına 
baxmayaraq, düşmənlə çarpışmağı qərara alır.  
“Kitabi-Dədə Qorqud”un hər bir boyu elə-obaya, ata-anaya, qardaş-bacıya ülvi 
məhəbbətin canlı salnaməsidir. Burada ailə şərəfini, namusunu qorumaq, ocağa dərin 
bağlılıq, ana və qadın ləyaqətinə dərin hörmət, ata ehtiramını saxlamaq, ailə tərbiyəsi 
ilə bağlı çox qiymətli, ibrətamiz nümunələr və ifadələr vardır. Dastanda “Ana haqqı” 
– “Tanrı haqqı” kimi qəbul olunur. Bu da Məhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s) “cənnət 
anaların ayaqları altındadır” kəlamı ilə səsləşir. Oğuzlarda anaya məhəbbət tərbiyəsi 
ən müqəddəs iş hesab edilmişdir. Dastanın boylarında ana haqqı tanrı haqqı ilə 
bərabər tutulur. Qadınlar qəhrəmanlıq göstərərək  ərlərinin, qızlar isə nişanlılarının 
yolunda fədakarlıqlar göstərərdilər.  
Qazan xanın evi yağmalanır, var dövləti talan edilir, anası, arvadı Burla xatun, 
oğlu Uruz əsir aparılır. Qazan xan döyüşmədən əvvəl Şöklü Məliyə müraciət edərək 
belə deyir: 
Qırx incə belli qızla Burla xatunu gətirmisən sənə əsir olsun? 
Qırx igidlə oğlum Uruzu gətirib gəlmisən sənin olsun! 
Qoca ananı gətirmisən, ay kafir, anamı ver mənə! 
Savaşmadan, vuruşmadan qayıdıb, geri dönüb gedim. 
Salur Qazan var-dövlətini, sərvətini düşmənlərə verdiyi halda, anasını, arvadını, 
oğlunu, bütövlüklə bütün adamları almağa özünə müqəddəs borc hesab edir və belə 
edilərsə, günahsız qanların tökülməsinə  də razı olmur. Salur Qazan sülh, 
əminamanlıq istəyir. Burada oğulun anasına olan ülvi, sonsuz məhəbbətin, ana 
müqəddəsliyinin nümunəsini görürük. 
“Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy”da oğuzlarda ata-oğul 
münasibətinin gözəl və  təsirli nümunəsi verilmişdir. Kef məclisində oturan Qazan 
xan sağ yanında oturan qardaşı Qarangünəyə, sol yanında oturan dayısı Aruza baxır, 
qəh-qəh gülüb sevinir. Qarşısında duran oğlu Uruza baxıb ağlayır. Bunun səbəbini 
atasından soruşduqda o cavab verir ki, 16 yaşına çatmısan, bu vaxtadək baş 
kəsməyibsən, qan tökməyibsən, bir mükafat almamısan. Fikirləşdim ki, mən öləndən 
sonra taxt-tacımı  sənə verməzlər, ona görə  də  ağladım. Burada birinci növbədə, 
cəmiyyət üçün çox böyük əhəmiyyəti olan bir xüsusiyyətə diqqət yetirmək lazımdır 

---

 
44
ki, oğuzlarda övlad bəyzadə alsa da igid deyilsə, ona məmləkət həvalə edilə bilməz. 
Uruz həmişəki kimi atasına müraciət edərək – “qara başım qurban olsun, atam (ağam), 
sənə” – deyir və atasının nöqsanını  çəkinmədən, sanki bir dostuna söyləyərək belə 
deyir: “Sən məni haçan götürüb kafir sərhəddinə  çıxardın, qılınc çalıb baş  kəsdim? 
Mən səndən nə gördüm ki, nə öyrənim?”- dedi. Qazan bəy oğlunun bu sözlərindən 
heç də qəzəblənmir, onu səmimi qəbul edir və gülür. Oğlunu götürüb bəylərlə dağlara 
ova çıxır. Kafirlərlə qarşılaşırlar, Qazan xan oğlu Uruza döyüşməyə girməyə icazə 
verməsə də Uruz döyüşə girir, düşmənləri qırıb, tökür. 
Dastanda ailə münasibətləri, qohumluq əlaqələri yüksək  əxlaqi keyfiyyətlər 
əsasında qurulur. Oğuz gəlinləri bir övlad kimi qayınataya, qayınanaya çox böyük 
hörmət və ehtiramla yanaşır, onları öz valideynlərindən də yüksək tuturlar. Qardaşını 
axtarmaq üçün səfərə  çıxan Səyrəyi bu yoldan çəkindirmək üçün Qazan xanın 
məsləhəti ilə evləndirirlər – ayağına  ət tuşağı (buxov) vururlar. Oğlan fikrindən 
dönmür, qardaşını tapmayınca gərdəyə girmir. Gəlin onu yolundan saxlaya 
bilməyəcəyini başa düşür və öz-özünə deyir: “Mənə qədəmi uğursuz gəlin deyincə, 
utanmaz, arsız gəlin desinlər. Qayınatama, qayınanama xəbər verim gərək” – 
söyləmiş, qız demişdir: 
Atamdan yaxşı qayınata! 
Anamdan yaxşı qayınana! 
Ala gözlü oğlun qardaşını anıb gedir (23,54). 
Burada həm də qardaş  məhəbbəti, qardaş borcu, qardaş  məhəbbəti, qardaş 
yolunda xoşbəxtliyini, canını qurban verməyə hazır olmaq fədakarlığı tərənnüm edilir. 
Oğuz elində qadına həmişə yüksək məhəbbət bəslənmiş, onu evin dirəyi, nəsil 
artıran adlandırmışlar. Dirsə xan qadını “başının baxtı, evimin taxtı”, “sərv boylum”, 
“qara saçlım, çatma qaşlım, al yanaqlım”, “qadının-dayağım” adlandırır, ona sonsuz 
məhəbbətini bildirir. Qadın ailəni quran, yüksəldən, onu dağılmaqdan qoruyan, bu 
yolda qəhrəmanlıqlar göstərən,  əxlaqi dəyərləri,  ərinə  sədaqəti və  məhəbbəti ilə 
böyük tanrını güzəştə getməyə razı salan həyat yoldaşıdır, anadır... Dastanda ər-arvad 
məhəbbəti, valideyn-övlad münasibətindən də üstün verilmişdir. Domrulun atası, 
anası öz həyatlarını  oğullarına qıymadıqları halda, onun həyat yoldaşı öz canını 
verməyə hazırdır və tanrıya yalvarır ki: 

---