Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq

 
36
yolla insanlar yüksək nailiyyətlər əldə edərlər. 
Zərdüşt müəllimlərlə yanaşı, alimlərin də roluna yüksək qiymət verir: “Çalışın 
ki, alim ilə cahil arasında fərq qoyasınız. Alimlər həyatın yol göstəriciləridir” (23,49). 
“Avesta”da müəllim və şagird münasibətləri haqqında məlumatların verilməsi 
bu dövrdə Azərbaycanda digər məktəblərin, təhsil ocaqlarının, tədris müəssisələrinin 
olmasından da xəbər verir.  
“Zərdüşt yüksək pedaqoji dəyərə malik müdrik fikirlər söyləmişdir ki, onlar 
“Avesta” kitabında öz əksini tapmışdır. “Avesta” insanları halal zəhmətə, vətənə 
sədaqətə, düzlüyə, şər qüvvələrə qarşı mübarizəyə səsləyir. “Avesta”da təsvir olunan 
mühit, günahlarını yuyan, xeyirxah ruhlara sədaqət nümayiş etdirən, dualar oxuyan 
adamların mənəviyyatı, həyatı olduqca ibrətamizdir. Bu təlimi öyrənməklə adamlar 
çətin vəziyyətlərdə Allaha dua etmiş,  şər qüvvələri lənətləmiş, xeyirin və 
xeyirxahlığın himayəsinə sığınmışlar. “Avesta”da xeyir və şər anlayışları bir əxlaqi, 
mənəvi kateqoriya kimi nəzərdən keçirilir. “Avesta”da bütün kainatı, insanlığı, 
xeyirxahlığı Hürmüz (Ahurə-Məzdə) idarə edir. Əhriman isə (Ahura-Manyu) şərin, 
bədxahlığın, hiylənin timsalıdır” (23,49-50). Zərdüştlük xeyirin şər üzərində, işığın 
zülmət üzərində  qələbəsinə inam və etiqaddır. Gec-tez xeyir qələbə çalacaqdır. 
“Avesta”nın  əsas ideyasında xeyirin şər üzərində  qələbəsi ilk növbədə insanların 
xeyirli biliyindən, yaxşı düşüncəsindən və faydalı əməlindən irəli gəlir. Buna görə də 
“Avesta”da elm və biliklərə yiyələnmək,  əqli tərbiyə, xeyirxahlıq  əsas dini vəzifə 
hesab olunur. Bütün bunlar isə öz başlanğıcını üç müqəddəs kəlamdan alır: 1) 
Xeyirxah fikir; 2) Xeyirxah söz; 3) Xeyirxah əməl. Pedaqoji elmlər doktoru, prof. 
Ə.Ə.Ağayev “Avesta”da şəxsiyyətin tərbiyəsi məsələsinə toxunaraq yazır: 
“Avesta”nın müəllifi Zərdüştün (b.e.ə. 596-492) təliminə görə bu dünyada hər  şey 
bir-birinə əks olan iki başlanğıca bölünüb: Xeyir və Şər başlanğıcına. Ümumiyyətlə, 
Azərbaycan pedaqoji fikrində  şəxsiyyət tərbiyəsinin  əsas mahiyyəti xeyir və  şərin 
vəhdətini özündə birləşdirir...” Qədim Azərbaycan pedaqoji fikri şəxsiyyətin 
mahiyyətini xeyirdə-yaxşı düşünməkdə, yaxşı danışmağa (ünsiyyətdə) və yaxşı 
işlərdə (fəaliyyətdə) görür. Bu keyfiyyətləri özündə daşıyan şəxs əsl şəxsiyyət hesab 
edilir. 
“Avesta”nın   “Yəştha”   adlı   bölməsində  “Çista”  elm  və  bilik  ilahəsi  kimi 

---

 
37
göstərilmişdir. Zərdüşt “Çista” ilahəsinə xitabən belə demişdir: “Sən  əgər irəlidə 
olsan, məni gözlə, əgər geridə qalsan özünü mənə çatdır”. Bununla Zərdüşt hər cür 
durğunluğun  əleyhinə olaraq hamını  fəaliyyətdə olub elm, bilik qazanmağa 
çağırmışdır. Buna görə  də “Avesta”da elmə yiyələnmək  əsas dini vəzifələrdən biri 
hesab edilmişdir. “Avesta”da təlim-tərbiyə  məsələləri ilə bağlı göstərilir ki, təhsil 
almaq məqsədilə yanınıza kimsə gəlib sizə müraciət edirsə, o şəxsin kim olmasından 
asılı olmayaraq onu qəbul et və istədiyini ona öyrət. 
“Avesta” dualarının birində valideyn Hürmüzdən “yaxşı rəftarlı, şüurlu övlad” 
diləyir. Demək, Hörmüzün oğlu hesab edilən Azərdən şüur və zəka istənilmişdir. Bu 
ifadələrdən məlum olur ki, Zərdüştlükdə əxlaqi, əqli tərbiyə əsas diqqət mərkəzində 
olmuşdur.  Əqli tərbiyə isə  təlim vasitəsilə  həyata keçirilir. Təlim isə müəllimin 
rəhbərliyi və müşaiyəti ilə keçirilən pedaqoji prosesdir.  
“Avesta”da mənəvi dəyərlər – xeyirxah fikir, xeyirxah söz və xeyirxah əməl 
üçlüyündə öz ifadəsini tapır. Burada əxlaqi-mənəvi proses üç mərhələyə bölünür. 
Əvvəlcə xeyirxah fikir yaranmalı, sonra bu fikir sözdə ifadə edilməli və  nəticədə 
xeyirxah əməldə özünü göstərməlidir. Bu üç mənəvi keyfiyyət ailə münasibətlərində, 
icmada və vilayətdə hər zaman öz əksini tapmalıdır. “Avesta”da deyilir ki, “Tərbiyə 
həyatın ən zəruri sütunu hesab edilməlidir. Hər kəsi elə tərbiyə etmək lazımdır ki, o, 
oxumağı, yazmağı bacarmaqla yüksək pilləyə qalxa bilsin.” 
“Avesta”da tərbiyə  məsələləri maddi və  mənəvi təmizliyə  əsaslanır. Yəni        
1) fiziki təmizlik (bədən, geyim, ev-eşik təmizliyi); 2) mənəvi təmizlik (əqidə  və 
əməllərin saflığı). Burada insanın həm bədəninin təmizliyi, ev-eşik, geyim təmizliyi, 
həm də  mənəvi təmizlik – yəni insanın daxili təmizliyi nəzərdə tutulur. “Avesta”da 
insana qiymət, insan şəxsiyyəti yüksək dəyərləndirilir, onun ağlına, yaxşı əməllərinə 
inam, xeyirxahlığa çağırış, günahsız, pak yaşamaq anlayışı təlqin edilir. “Yəsnə”nin 
19-cu bəndində deyilir: “Uğurlu düşüncə  nədir? Müqəddəs kəlam. Uğurlu  əməl 
nədir? Müqəddəs yaranmışları üstün tutaraq onlara sitayiş etmək.” 33-cü bənddə bu 
fikir daha da inkişaf edir: “Yalan din əleyhinə öz sözü, düşüncəsi və  əməli ilə 
mübarizə edənlər, eləcə  də öz adamlarına yaxşılıq öyrədənlər Ahura Məzdanın 
istədiyini yerinə yetirmiş olurlar.” Burada “Xeyirxahlıq”, “Yaxşılıq” bir əxlaqi 
kateqoriya  kimi  xeyirxah  idrak  və  xeyirxah   fikirdən  irəli  gəlmişdir. Ona görə də 

---

 
38
Zərdüşt insanları fikrində, sözündə, əməlində xeyirxahlığa, yaxşılığa çağırır. 
“Avesta”da insanlar öz millət və irqlərinə görə deyil, onların dinə olan 
münasibətlərinə görə 2 yerə (imkanlılar və imkansızlar) ayrılırlar. Burada göstərilir ki, 
dünyanın sonunda hər kəs öz əməllərinə, əqidəsinə görə cavab verəcəkdir. Ona görə 
də insanın düşüncəsindən irəli gələn söz və əməl xeyirli və faydalı olmalıdır.  
Zərdüşt “əkinin və bol məhsullu tarlanın da, gözəl ailənin” də əsasını düzlük və 
gözütoxluqda görürdü. Bunların hər ikisi insanı  nəfsə qalib gəlməyə, intizamlı  və 
mütəşəkkil olmağa sövq edir. “Avesta”da insanları zəhmətə, əməyə, müqəddəs yola 
dəvət,  düzlüyə, doğruçuluğa qüvvətli təlqin vardır: “Kim taxıl səpir, məhsul 
becərirsə, o, möminlik, düzlük, doğruçuluq, təmizlik  əkib becərir, həyata, insanlara 
xoşbəxtlik və  səadət gətirir.” Zərdüşt kəlamlarında pəhrizkarlıq düzlük və 
doğruçuluğun əsası kimi təlqin edilir: “Düzlüklə pəhrizkarlıq birləşəndə əsl insanlıq 
cilvələnir. Gəlin hamımız üz tutub bu səmtə yollanaq”. 
Beləliklə, deyə bilərik ki, Zərdüşt məktəbləri Azərbaycan məktəb təhsilinin 
təşəkkülündə, inkişafında mühüm mərhələni təşkil etmiş  və  Zərdüştün müqəddəs 
kitabı “Avesta” insanların mənəvi,  əxlaqi keyfiyyətlərinin formalaşmasında, 
inkişafında və təkmilləşməsində böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir ki, bu da Azərbaycan 
məktəb və pedaqoji fikir tarixinin mühüm qolunu təşkil etməkdədir.  
Xalqın tərbiyə sahəsində tarix boyu irəli sürdüyü fikir və ideyalarının bir qismi 
onun adət və ənənələrində, etnoqrafik və tarixi sənədlərində, folklor materiallarında 
ifadə olunmuşdur. Xalq müdrikliyi bizim ulu babalarımızın təcrübəsi ilə yaranaraq 
dərin mənaya malik olub, insan əqlinin,  şüurunun, təfəkkürünün, zövqünün və 
mənəviyyatının formalaşmasında, təbiət və  cəmiyyət hadisələrini düzgün dərk 
etməsində, adamları doğru yola çəkməkdə, onları pis əməllərdən uzaqlaşdırmaqda 
mühüm rol oynamışdır. Xalq pedaqoji fikrində milyonlarla əql və kamal sahiblərinin 
sınaqdan çıxmış müdrik fikirləri, hikmətli söz və ifadələri  ən gözəl və  ən nəcib 
mənəvi keyfiyyətləri toplanmışdır. Xalq müdrikliyi hər bir insan üçün ağıl mücrüsü, 
yaxşı məsləhətçi, dərrakəli nəsihətçi və etibarlı mənbə hesab oluna bilər. Bu mənada 
deyə bilərik ki, xalq ən yaxşı  tərbiyəçidir. Pedaqoji fikir tariximizin görkəmli 
nümayəndəsi, professor Əhməd Seyidov bu barədə belə yazırdı: “Bizim mədəniyyət 
tariximizin ümumi mənzərəsində gənc nəslin təlim və tərbiyə məsələləri görkəmli yer 

---