Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq

 
45
“Alırsansa, ikimizin canını birgə al 
Sağ qoyursan, ikimizə də eəhm et 
Kərəmi çox qadir tanrı”. 
Dastanlarda cəmiyyətin inkişafına təkan verən üç mühüm tərbiyə amili öz bədii 
ifadəsini tapmışdır: 1) Qurulan ailənin məhsulu – oğlu, qızı olmalıdır; 2) Oğul-qız 
sağlam, güclü, qüdrətli yetişməlidir; 3) Ailə kin-küdurətdən uzaq olmalı, övladın 
təlim tərbiyəsi ilk növbədə ana telinə bağlıdır. 
Dastandan aydın görünür ki, ailənin tamlığı üçün müstəqil uşaq sahibi olmaq 
gərəkdir. Uşağı olmayan ailələrə yaxşı baxılmaz. Dastanda deyilir ki, Dirsə xanın 
uşağı yoxdur. Bir gün o, Bayandır xanın verdiyi ziyafətə gedir. Ancaq o, uşağı 
olmadığına görə məclisdə yaxşı qarşılanmır.  
Oğuz elində  əxlaq, tərbiyə,  ədəb-ərkan, böyük-kiçik münasibətləri ali insani 
keyfiyyətlər, mənəvi mədəniyyətdir. Bütün dastan boyu əxlaqi keyfiyyətlərin 
təntənəsi müşahidə edilir. Yaşlı nəsil – ulular da, atalar da, gənclər də, yeniyetmələr 
də yüksək  əxlaqi üstünlüyə malikdir, bunun üçüncəmiyyətdə bütün imkanlar var: 
ənənəvi davam edib gələn qayda-qanunlar, azad sevgi, sevib-sevilmək, axtarıb 
bəyənmək, seçmək, sınaqdan keçirmək - hər şey yüksək insani səciyyədir.  
Lakin bütün bunlarla bərabər oğuz eli nadürüstlərdən də xali deyildir. 
Belələrinə qarşı,  şər qüvvələrə qarşı mübarizə dastanda daha kəskin  şəkildə 
qoyulmuşdur.  Əxlaqın aliliyi pozulsa bu oğuz elinə çox ağır oturar, fəlakət törəyər, 
başına müsibətlər gələr. Bu mənada “Basatın Təpəgözü öldürməsi boyu”nda nəsillərə 
çox dərs verilir. Dastanda təsvir olunur ki, Aruzun Qonur qoca Sarı adlı Çobanı 
hamıdan tez yaylağa köçür. Arxacda qoyun ürkür. Çoban “Uzun bulaq” deyilən yerdə 
görür ki, pəri qızlar qanad-qanada veriblər. Yapıncasını atıb onların birini tutur və 
ona tamah salır. Pəri qızı da zina edir və çobana deyir: “Çoban, il tamam olacaq, 
məndə  əmanətin var, gəl al dedi. Amma Oğuzun başına bəla gətirdin”. “Salur 
Qazanın evinin yağmalanması boyu”nda ailə  tərbiyəsi, ailənin namusu, qeyrəti və 
şərəfinin ali və müqəddəs olması diqqət mərkəzindədir. Dastanda oğuz-türk  əxlaqı, 
türk mənliyi, paklığı açılır, bu mənəvi durum Uruzun timsalında öz ibrətli ifadəsini 
tapır. 
Düşmən  Qazan  xanın  evini  yağmalamış,  ananı,  arvadı  Burla xatunu,  oğlu 

---

 
46
Uruzu və  qırx incə belli qızını-gəlinini  əsir edib aparmışdır. Düşmən Qazan xanın 
namusunu hədələyir, ondan hayıf almaq, onu təhqir etmək üçün hər vasitəyə əl atır; 
arvad Burla xatunu çəkib məclisə gətirmək istəyir. Amma bu heç də asan iş deyilmiş. 
Düşmən qorxulu bir plan hazırlayır; Uruzu çəkib gətirmək,  ətindən qovurma edib 
qadınlara vermək. Kim yedi o deyil, yeməyən oğlanın anasıdır, çəkin gətirin məclisə... 
Vəziyyət Burla anaya əyan olur, ana və oğul arasında belə bir söhbət gedir. “Kafirlər 
tərs danışmışlar. Qazan oğlu Uruzu həbsdən çıxarın, boğazından örkənlə asın. Iki 
kürəyindən çəngələ sancın, qıyma-qıyma ətindən çəkin. Qara qovurma edib qırx bəy 
qızına aparın. Hər kim yedi, o deyil. Hər kim yemədi, o Qazanın xatunudur. Çəkin, 
gətirin, döşəyimizə salaq, şərab paylatdıraq! Sənin ətindən ay oğul yeyimmi? Yoxsa, 
iyrənc dinli kafirin döşəyinə girimmi? Ağan Qazanın namusunu tapdayımmı? 
Neyləyim, ay oğul?!”- dedi. 
Yəqin ki, ana Burla bu suallarla həm də  oğlunun ağlını, tərbiyəsini yoxlayır. 
Uruz anasının bu sözlərindən bərk qəzəblənir, ona ağır cavab verir: “Ağzın qurusun 
ana! Dilin çürüsün ana! “Ana haqqı – Tanrı haqqı” deyilməsəydi qalxıb yerimdən 
durardım, yaxandan, boğazından tutardım. Qaba dizimin altına salardım. Ağ üzünü 
qara yerə  çırpardım. Ağzından, üzündən qan şoruldayardı, can şirinliyini sənə 
göstərərdim. Bu nə sözdür? Saqın, xanım ana! Mənim üzərimə gəlməyəsən! Mənim 
üçün ağlamayasan! Qoy məni çəngələ sancsınlar! Qoy ətimdən çəksinlər, qara 
qovurma edib, qırx bəy qızının önünə aparsınlar. Onlar bir yeyəndə, sən iki dəfə ye! 
Kafirlər duymasınlar, səni tanımasınlar. Təki murdar dinli kafirin döşəyinə 
düşməyəsən. Onlara şərab paylayıb, atam Qazanın namusunu sındırmayasan. 
Saqın!”(25,36) Oğuz övladı tikə-tikə doğranmasına razıdır, amma ata qeyrətindən, 
ana namusundan keçmir. Ana övladına verdiyi tərbiyə ilə fəxr etməlidir. 
Dastanların pedaqoji təhlilindən aydın olur ki, oğuzlar mərdlik, igidlik, 
cəsurluq, kişilik kimi keyfiyyətlərə çox böyük önəm vermişlər, hər bir oğuzun  ən 
yüksək səviyyəsini bu keyfiyyətlər ilə müəyyənləşdirirlər, həyata gözlərini açandan 
bu hisslər, duyğular və təsəvvürlər ilə yaşayır və tərbiyə edilirlər.  
Namərdliyə,  yalana  və  xəyanətə  nifrət  dastanda  özünə  yer  tutduğu  kimi, 
bununla belə mənfi hərəkəti bağışlaya bilmək oğuzların davranışlarında daim təzahür 
edən tərbiyə nümunəsidir. Bu keyfiyyətlərin təzahüründə isə müvafiq şəxslər, 

---

 
47
obrazlar iştirak edir, hadisələr cərəyan edir. Beyrəyin nişanlısı Banuçiçəyi almaq 
üçün yalançı  oğlu Yalıncıq yalandan onun ölüm xəbərini gətirir. Nəhayət, o ifşa 
olunur və oğuzların ümumi nifrətini qazanır. Layiq olduğu cəzadan qurtarmaq üçün 
yalançı oğlu Beyrəyin ayağına yıxılır, rəhm diləyir və onun qılıncının altından keçir. 
Bundan sonra Beyrək onu bağışlayır. 
Dastanda ailə tərbiyəsinə və ailədə valideyn nümunəsinə xüsusi diqqət verilir 
və deyilir – “qız anadan görməyincə öyüd almaz. Oğul atadan görməyincə süfrə 
açmaz. Oğul atanı yetirməsi, iki gözünün biridir”. 
Dastanda türk anaları  uşaqlarını  tərbiyə edərkən lovğa olmamağı, zəfərdə, 
döyüşdə qazandıqları adla, xeyirxah əməlləri ilə yüksəlməyi məsləhət bilirdilər. Dədə 
Qorqudda Selcan xatun deyir: “Öyünərsə ər öyünsün, aslandır. Öyünməklik övrətlərə 
böhtandır. Öyünməklə övlat olmaz”. 
Dastanda özünü aparmaq, çox bilmək, mənəvi zənginlik yüksək 
qiymətləndirildiyi halda mənəmlik iddiası axmaqlıq, ikiüzlülük, xəbərçilik, lovğalıq 
mənəvi  şikəstlik kimi qələmə verilir. Bu münasibətlə “Dədə Qorqud”da deyilir 
“Təkəbbürlük eyləyəni tanrı verməz; Könlünü uca tutan adamda ağıl olmaz”. 
Dastanda səxavətlilik,  əliaçıqlıq, kasıba  əl tutmaq bir əxlaqi keyfiyyət kimi 
yüksək qiymətləndirilməklə  bərabər, bu keyfiyyət təmənnasız, hiss etdirilmədən 
yerinə yetirilir və böyüklər öz övladlarına bu sahədə nümunə göstərirlər. Dastanda bir 
əxlaqi keyfiyyət kimi yoldaşlıq və dostluq məsələsinə xüsusi diqqət yetirilir. Dostluq 
bir kişilik keyfiyyəti kimi qəbul edilir. Dastanda uşaqların bir-biri ilə dost olmalarını, 
qonşularla dostluq münasibəti yarada bilməsinə diqqət yetirilir. Dastanda uşaqların 
dostluğunun hörmətə, ideya birliyinə, qarşılıqlı yardıma  əsaslanması  tərbiyə edilir. 
Beyrək – “Mən Qazana dönük çıxmaram”- deyir: 
Mən Qazanın nemətini çox yemişəm 
Bilməzsəm gözümü tutsun! 
Qaraçıqda Qazlıq atına çox minmişəm 
Bilməzsəm tabutum olsun! 
Yaşı qaftanları çox geymişəm 
Bilməzsən kəfənim olsun. 
Dastanda ağıl böyük nemət hesab olunur. Ağıl dövlət mənasında işlədilir. Oğuz 

---