Cilt: , Yıl: 1, Sayı: (2012) issn: 2147-3668 İKTİsat teoriSİnde emeğİN ÖYKÜSÜ: değERİn kaynaği olan emekten marjinal faydanin

 

Ersan Bocutoğlu

 

142

  

Emek ve Toplum                                                                                            (Cilt: 1, Yıl: 1, Sayı: 1)

 

 

 

 

    V. Aşama: William Stanley Jevons’un Değer Teorisi 

William  Stanley  Jevons  (1835-1882),  Ricardo’nun  yetenekli  fakat  ters-

kafalı biri olduğunu, iktisat bilimini yanlış yola soktuğunu; Mill’in ise Ricar-

do’nun  yanlış  yola soktuğu  iktisat  bilimine  kafa  karışıklığına  doğru  ittiğini 

ileri sürdü. Jevons, Senior’un iktisadi analizini takdir etti.  

Ricardo, insanlar çıkarmak için denize dalmak zorunda oldukları için in-

cilerin değerli olduğunu ileri sürerken; Jevons, tüketiciler ondan fayda elde 

ettikleri  için  incilerin  değerli  olduğunu  ve  inciler  değerli  olduğu  için 

insanların  denize  daldığını  ileri  sürmektedir.  Ricardo,  incinin  emek 

harcandığı  için  değerli  olduğunu,  Jevons  ise  değerli  olduğu  için  emek 

harcandığını savunmaktadır.  Aslında yapılan tartışma emek-değer teorisi ile 

sübjektif  değer  teorisi  arasında  geçmektedir.    Jevons’a  göre,  incinin  tatmin 

ettiği belirli bir fayda seviyesi, insanların halen sahip oldukları inci sayısına 

bağlıdır.  İnci  bol  ise  incinin  faydası  az,  inci  kıt  ise  incinin  faydası  çoktur. 

Faydası  çok  ise  emek  harcanmaya  değer.  Sadece  emek  harcanarak  fayda 

yaratılamaz. 

Jevons’un değer teorisini daha iyi anlayabilmek için bazı kavramları bil-

mek  gerekir.  Bu  kavramlar  azalan  marjinal  fayda  yasası,  rasyonel  seçim 

teorisi, mübadele teorisi ve emek teorisidir. Aşağıda bu kavramlar ayrıntılı 

olarak ele alınmaktadır (Bocutoğlu, 2012, ss.170-173). 

 

Azalan Marjinal Fayda Yasası: Jevons’un azalan marjinal fayda yasası, 

Gossen’in  ve  Fransız  mühendis  Jules  Dupuit’in  azalan  marjinal  fayda 

yasasının aynısıdır. Jevons’a göre fayda, elde mevcut bulunan analiz aletleri 

ile  doğrudan  ölçülemez.  Fayda  şeklinde  ifade  edilen  sübjektif  zevk  veya 

tatmin, sadece insan davranışlarını gözlemleyerek ve insan tercihlerini lis-

teleyerek 

tahmin 

edilebilir. 

Faydanın 

ölçülemeyeceğini 

fakat 

sıralanabileceğini esas alan bu yaklaşıma sırasal (ordinal) fayda adı verilir. 

(Faydanın ölçülebildiğini, toplanıp, çıkarılıp, çarpılıp, bölünebileceğini var-

sayan yaklaşıma sayısal (kardinal) fayda denilmektedir.) Demek ki Jevons, 

Gossen’in  aksine,  faydanın  ölçülebileceğini    (kardinal  fayda)  kabul  etme-

mektedir.  Bununla  birlikte  Jevons’un  analizlerinde  kullandığı  matematik, 

kardinal fayda ön kabulünü gerektirmektedir ve bu nedenle Jevons kardinal 

faydacı sanılmaktadır. İnsanlar arasında zevk ve zahmetin derecesi ile ilgili 

karşılaştırmalar yapma girişimlerini de reddetti. Fakat tek bir birey, tek bir 

malın  birbirini  izleyen  birimlerini  tüketirken,  elde  ettiği  faydayı 

karşılaştırabilir.  Tek  bir  birey  aynı  şekilde  çeşitli  malların  marjinal 

---

 

 

İktisat Teorisinde Emeğin Öyküsü 

 

(

Cilt: 1, Yıl: 1, Sayı: 1

)                                                                   

Emek ve Toplum  

143

 

 

 

 

faydalarını da karşılaştırabilir. Jevons’un azalan marjinal fayda yasası, Kla-

sik iktisatçıları meşgul eden su-elmas paradoksunu çözdü. 

 Adam Smith’e göre, faydanın değişim değeri ile bir ilişkisi yoktur. Çünkü 

su  elmastan  daha  faydalı  olmasına  rağmen,  elmas  sudan  daha  değerlidir. 

Demek ki fayda ile değer arasında bir ilişki yoktur. Faydalı olan değerlidir 

denemez.  Bu  bakış  açısı  Klasikleri  elmas-su  paradoksunu  çözmesini 

imkansız hale getirdi. Klasiklerden Ricardo’ya göre bir malın değerini belir-

leyen ona harcanan emektir. Doğada su bol bulunduğu için onun elde edil-

mesinde  büyük  emek  harcanmamaktadır.  Bu  nedenle  ucuzdur  diyebiliriz. 

Peki  çölde  giderken  -hiçbir  emek  harcamadan-  bulduğumuz  bir  elmas 

parçası neden değerlidir? Emek harcanmadan elde edilen elmas değerliyse, 

bunu  emek-değer  teorisi  ile  açıklamak  imkansızdır.  Bu  duruma  su-elmas 

paradoksu  adı  verilir.  Su-elmas  paradoksunu  Klasik  iktisatçılar 

çözememişlerdir.    Jevons’un  azalan  marjinal  fayda  yasası  su-elmas  para-

doksunu  çözmüştür.  Suyun  toplam  faydası,  elmasın  toplam  faydasından 

daha  yüksek,  buna  karşılık  suyun  marjinal  faydası  elmasın  marjinal 

faydasından  daha  küçüktür.  Konuyu  şöyle  örneklendirebiliriz.  Su  olmadan 

yaşayamayız, ancak elmas olmasa da yaşayabiliriz. Bu nedenle toplam fayda 

açısından su elmastan daha faydalıdır, daha hayatidir.  Halbuki bir bardak 

sudan  aldığımız  marjinal  fayda  ilk  bardaktan  itibaren  azalmaya  başlar  ve 

mesela dördüncü bardaktan sonra istesek te su içemeyiz, kusarız. Demek ki 

suyun  marjinal  faydası  giderek  azalmaktadır.  Bize  bir  milyon  tane  elmas 

yüzük  verseler,  almaya  devam  ederiz,  yani  elmas  yüzüğün  sayısı  ne  kadar 

artarsa  artsın  marjinal  faydası  azalmaz.  Halbuki  yukarıdaki  örnekte 

dördüncü  bardaktan  sonra  suyu  içmemiz  imkansız  hale  gelmişti.  Jevons’a 

göre bir malın değeri, o maldan sağlanan marjinal fayda tarafından belirle-

nir. Fayda ise kıtlıktan doğar. Bir malın değeri o maldan sağlanan marjinal 

fayda  tarafından  belirlendiği  için,  marjinal  faydası  düşük  ürün  değersiz, 

marjinal faydası yüksek ürün değerlidir. Çünkü su bol, elmas kıt bir maldır. 

Suyun  değersiz,  elmasın  değerli  olmasının  nedeni  budur.  Marjinalistlerin 

geliştirdiği  sübjektif  değer  teorisi,  emek-değer  teorisin  savunan  Marxçı 

sosyalistleri zor durumda bırakmıştır. 

 

Rasyonel  Seçim  Teorisi  (Marjinal  Faydanın  Eşitlenmesi):  Jevons 

marjinal fayda kavramını, genel rasyonel seçim teorisine uyguladı. Durumu 

bir  örnek  üzerinden  açıklayalım.  Varsayalım  ki  bir  miktar  arpa  (a)  var  ve 

arpanın iki farklı kullanımı var:  ekmek yapımı (e) ve hayvan yemi (y).  Bu 

---