Cəlal Abdullayev
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
43 Çığnam-çığnam qayalardan çığan su! Ağac gəmiləri oynadan su! Həsən ilə Hüseynin həsrəti su! Bağ və bostanın ziynəti su! Ayişə ilə Fatimənin nigahı su! Şahbaz atlar içdigi su! Qızıl dəvələr gəlüb keçəni su! Ağ qoyunlar gəlüb çevrənində yatduğı su! Ordumın xəbərin bilürmisin, degil mana, Qara başım qurban olsun, suyum, sana! – dedi. 1 Diqqətlə nəzər yetirsək, bu parçada məsnəvi səp- gisində misraların qafiyələnmə nümunəsi ilə qarşılaşı- rıq. Burada qafiyələrlə yanaşı həm də bütün misrala- rın sonunda gələn «su» rədiflərin ardıcıl və sistemli şəkildə təkrarlandığını görürük: belə ki, şeirin səkkiz misrasının hər birində «su» sözünün təkrarlanması nəticəsində səkkiz dəfə aydın rədif nişanəsini gördü- yümüz halda, babat qafiyə örnəyinə bir neçə beytdə rast gəlirik: qayalardan çığan su!, gəmiləri oynadan su!, Həsən ilə Hüseynin həsrəti su!, bağ və bostanın ziynəti su!... Onu da deyək ki, dastanda qafiyələnən sözlər adətən həm fel ilə, həm də isim ilə ifadə olunur. Bu bizcə ondan irəli gəlir ki, «Dədə Qorqud» dastan- larından çox-çox əvvəl türk xalqlarının yaxşı poeziya, şeir nümunələri olmuşdur. Onu qeyd etmək yerinə dü- şərdi ki, bunların bəziləri çağdaş şeirimizə xeyli ya- xınlaşır. Məsələn; 1 Kitabi-Dədə Qorqud, Bakı, 1988, s. 44 44 Oğul-oğul, ay oğul! Bilirsənmi, nələr oldu? Söyləşdilər xısın-xısın, Duydum işini kafirin. (səh. 145) Yaxud: Nə danlayırsan məni ağam Qazan? Yoxsa heç köksündə yoxmudur iman? Gətirilən misralardakı müqəyyəd qafiyələr necə də müasirdir. «Söyləşdilər» sözündəki qarşılıqlı anla- mını verən məzmun nə qədər maraqlıdır. «Söyl-əşdi- lər», «gözləşdilər», «baxışdılar», «xısınlaşdılar» və s. və i.a. Uğurlu dil faktları kimi çox maraqlıdır. Burada dastandan müntəxabat səciyyəli bir misal gətirək: Bərü gəlgil, başum bəxti, evüm təxti! Evdən çıqub yüriyəndə sərvi boylum! Topuğunda sarmaşanda qara saçlum! Qurulu yaya bənzər çatma qaşlum! Qoşa badam sığmayan tar ağızlum! Güz almasına bənzər al yanaqlım! (səh. 35) Buradakı daxili qafiyələrin — « başum bəxti», «evüm təxti» varlığı onu bir daha böyük xalq şeirinin qədimliyinə dəlalət etməkdədir. Bu mənada biz görkəmli türkoloqlardan F.Zey- nalov və S.Əlizadənin dastanın çap etdirdikləri tənqidi mətnini daha mükəmməl hesab edir və dastandakı 45 şeirlərə dair söylədikləri fikir və mülahizələri çox düzgün, həqiqətə daha yaxın rəy hesab edirik. Onların kitabın müqəddiməsində söylədikləri fi- kir və mülahizələri təsdiqləməklə yanaşı, bir qədər də inkişaf etdirməli olsaq demək lazımdır ki, alliterasiya prinsipi ilə qurulmuş «Kitabi-Dədə Qorqud» misrala- rında vəzn gah sərbəst, gah hecalıdır. Hecalanma sis- temi misradan-misraya, şeirdən şeirə dəyişir, rənga- rəng olur. Qafiyələnmə də belədir: sərbəst (qafiyəsiz), gah müqəyyəd, gah da klassik yazılı və şifahi şeirimi- zin tarixi təcrübəsinə uyğun olaraq müxtəlif çeşidləri ilə görünür; göz və qulaq qafiyələri misranın müxtəlif mövqelərində məqam tutub. Bir sözlə, bu cəhətdən ulu ozanlarla yarışmaq əbəsdir, saz ilə sözün mü- kəmməl vəhdətindən yaranmış Dədə Qorqud şeirlərini necə var eləcə də qəbul etmək lazımdır; çünki onlar öz ilkin qiyafəsində, bakir, toxunulmaz formasında daha gözəl, daha təbii görünür. İndi biz dastanın şeir- lərinə bu günün tələbləri baxımından yanaşsaq və on- ları müasir meyarlarla dəyərləndirsək, əlbəttə, səhv edərdik, çünki hər şeyə konkret tarixi şərait daxilində qiymət vermək gərəkdir. Əks təqdirdə obyektiv tarixi- lik prinsiplərindən uzaqlaşmış olardıq və bu, bizi daha sxematik, daha qeyri-təbii yollarla aparardı. Dastanın boylarının birində Qanturalı öz qırx yoldaşına xitabən belə bir şeir söyləyir: Hey qırq eşim, qırq yoldaşım? Yükrək olsa, yarışsam. Güclü olsa, kürəşsəm. Həq-təala inayət eyləsə, 46 Üç canvəri öldürsəm. Gözəllər sərvəri Sarı tonlı Selcan xatunı alsam, Atam-anam evinə dönsəm. Hey qırq eşim, qırq yoldaşım! Qırqunuza qurban olsun mənim başım! (səh. 87) Heç bir çətinlik çəkmədən biz bu parçadakı mis- raları çağdaş şeirimizin sərbəst nümunələri ilə müqa- yisələndirsək, onlarla paralellər aparsaq, onlarda bir- biri ilə həm məna, məzmun, həm də forma baxımın- dan yaxından səsləşməni, hətta varislik ruhunu, inki- şaf dinamikasını aydınca sezə bilərik. Bunun ən canlı timsalını S.Rüstəmdə, R.Rzada, S.Vurğunda, F.Qoca- da, O.Sarıvəllidə, F.Sadıqda, Ə.Kərimdə və neçə-neçə başqalarının sənət nümunəsində konkret misallarla sü- buta yetirə bilərik. Dastandan gətirdiyimiz misraların bəziləri bütün şeirin nəqərat xətti kimi səslənir. I misradakı «Ey qırq eşim, qırq yoldaşım!» xita- bı şeirin finalında artıq bir beyt formasında bütövlük- də təkrar olunur. «Ey qırq eşim, qırq yoldaşım!» «Qır- qunuza qurban olsun mənim başım!» Deməli, I misra ilə son beyt arasındakı misraların hər biri bədii sual- larla yüklənmiş ritorik suallar şəklində, həm də şərt forması kimi elə növbələşir ki, oxucu və ya dinləyici misraların poetik və ahəngdar axarına uyaraq qafiyə və rədifin fərqinə varmır. «Yügrəg olsa», «güclü ol- sa», «inayət eyləsə», «öldürsəm», «yarışsam», «al- sam» kimi şərt forması poetik təsiri və assosiativliyi tamamilə təmin eləmiş olur. Deməli, 9 misralıq (2 misra isə həcmcə 4 misraya bərabərdir) şeirin ikicə Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|