56
Şair müxtəsər və yığcam şəkildə az qala dastanın
bütün boylarının ideya-estetik məzmununu, onlarda
təsvir olunan ulu babalarımızın həyat tərzini, məşğu-
liyyətini, psixologiyasını, fəlsəfəsini, dünya baxışını
ümumiləşdirir. O göstərir ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»
hekayələrində (boylarında C.A.) xalqın qəhrəmanlığı,
onun müdrikliyi və ümidləri əks olunmuşdur. Xalqın
köçəri həyatı burada çox gözəl təsvir olunub. «Dədə
Qorqud»un qəhrəmanları çadırlarda yaşayırdılar. Bu
eposda biz bir çox xalq qəhrəmanları və bahadırları-
nın obrazlarını görürük, biz burada xalqın böyük opti-
mizmini görürük. Mədəniyyət cəhalətə qalib gəlir, na-
muslu qəhrəmanlar namussuz xainlərə qələbə çalır,
ədalətsizliyi ədalət məğlub edir...».
1
Böyük şairin müşahidələri tamamilə doğrudur.
Xüsusilə onun dastanda qadına-anaya münasibət mə-
sələsinə dair söylədiyi mülahizələr, yürütdüyü mü-ha-
kimələr son dərəcə yeni və cazibədar görünür: «Qəri-
bə burasıdır ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» hekayələrində
çox cəsur və nəcib qadınlar təsvir olunmuşdur. Səfərə
çıxan bahadırların qadın və nişanlılarına öz toy günlə-
rində əbədilik bir səadət vəd edilir. Orası da xarakte-
rikdir ki, qəhrəmanların həyatında çoxarvadlılıq yox-
dur; hər bahadırın bircə arvadı vardır».
2
Diqqət yetirilsə, şairin «Fərhad və Şirin» dra-
mında böyük məhəbbətlə yaradılmış Azər baba bir ne-
çə xüsusiyyəti ilə «min bir yaşlı ozan Dədə Qorqudu»
xatırladır. Elə bil ki, dastanda təsvir edilən ozanın hər
1
S.Vurğun. Əsərləri, V с., Bakı, 1972, s.136
2
Yenə orada.
57
boyda ad qoyması, boy boylaması, soy söyləməsi
Azər babanın hərəkətləri ilə müəyyən məqamlarda
üst-üstə düşür. Məsələn, dramın remarkalarının birin-
də oxuyuruq: «Fərhad Azər babaya yaxınlaşır. Azər
baba sol əli ilə onun boynunu qucaqlayıb, sağ əli ilə
qalanı göstərir».
1
O deyir:
Gözəldir, canlıdır qurduğun hasar,
Lakin diqqət yetir, bir nöqsanı var.
Və o da təsadüfi deyildir ki, Azər baba Fərhada
məhz Nizaminin sözləri ilə müraciət edir:
Bir elmi öyrənmək istədikdə sən,
Çalış ki, hər şeyi kamil biləsən.
Kamil bir palançı olsa da insan,
Yaxşıdır yarımçıq bir papaqçıdan.
2
Yenə də son söz Azər babanındır:
Qoy qırx gün uzansın kef məclisimiz,
Yaşayaq, yaradaq, xoşbəxt olaq biz...
3
Doğrudur, dramda Azər babanın aşıqlığına və ya
ozanlığına dair bir məlumat yoxdur, lakin el ağsaqqa-
lı, xalq müdriki kimi verilməsi onu Dədə Qorquda ya-
xınlaşdırır. Əsərin bir neçə şəklində ozanın səsi eşidi-
lir, onun sazı, sözü adamları ovsunlayır. Xüsusilə
1
S.Vurğun. Əsərləri, VI с., Bakı, 1963, s.122
2
Yenə orada.
3
Yenə orada, s.123
58
Azər babanın ulu Hürmüzə müraciətləri, o zamanlar
totem sayılan, bərəkət simvolu öküzə müqəddəs bir
varlıq kimi xitabları və s. düşünmək üçün əsas verir.
Azər baba ellərin gözəl günündə dərhal ozanları səslə-
yir:
İgidlər oynasın, çalsın ozanlar.
Min dastan başlasın tarix yazanlar
1
.
Bir az sonra Azər baba yenə də ozana xitabən
deyir:
İndi meydan verin bizim Ozana;
Əli ilə saz tutub, şeir yazana.
Xalq ətrafa çəkilir, Ozana meydan verilir. Ozan
dövrə vurub oxuyur:
Qoy ellər bağçası laləzar olsun,
Hər keçən günümüz bir bahar olsun.
Hər evin dünyada bir ustadı var,
Bizim də Fərhadın əli var olsun...
2
Bu misalları gətirməklə, demək istəyirik ki, Azər
baba müdrikliyi ilə Ozanın sazı və sözü sanki bir-biri-
ni tamamlayır və bizə elə gəlir ki, şair, ehtimal ki,
bunları simvolik şəkildə mənalandıraraq ağlı, idrakı,
təcrübəni, müdrikliyi Azər babanın, mahnı, musiqi və
1
S.Vurğun. Əsərləri, VI с., Bakı, 1963, s.226
2
Yenə orada
59
incəsənəti isə Ozanın timsalında vermişdir. Lakin hər
halda «Azər baba üstə gəl Ozan bərabərdir Dədə Qor-
qud» (Azər baba + Ozan = Dədə Qorqud) düsturuna
mənaca haqq qazandırmaq mümkündür. Çünki Vur-
ğunda bu cür simvolikaya onun ən fəlsəfi dramında
— «İnsan»da daha bariz şəkildə rast gəlmək müm-
kündür.
Belə ki, mücərrəd məfhum olan İnsanı drama-
turq həmin əsərində Kamalın, böyük hərflərlə yazılan
İnsanın və bir sıra tədqiqatçıların da göstərdiyi kimi
«ayrı-ayrı canlı, həqiqi tip olmayan şəxsiyyətlər bir
küll halında dövrümüzün qabaqcıl adamını təmsil
edirlər: Şahbaz–ağlı və kamalı, Səhər — vəfanı, İslam
— qoçaqlığı, Eldar — xalq müdrikliyini, Cəlal — şair
qəlbini...».
1
Nəticə olaraq deməliyik ki, bu kiçik həcmli yazı-
da Səməd Vurğun və «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı
kimi son dərəcə vacib və aktual problemin konturları-
nı göstərə bildik, əslində isə bu mövzunun əsaslı su-
rətdə geniş və dərin elmi tədqiqi uzun vaxt və səmərə-
li əmək tələb edir.
1999
1
M.Arif. S.Vurğun dramaturgiyası. Bakı, 1964, s.179
Dostları ilə paylaş: |