Bu cild üçün orijinal mətni 1981-ci ildə Robert L. MakKan yazmışdır. O, elə

AMERİKA İQTİSADİYYATININ OSAS CƏHƏTLƏRİ
 
biznesə sərf edir, ikinci yarısinı isə dividendləri ödəməyə verir. 
Dividendlərin bə’ziləri ödənmədikcə, investorların kompaniyaya 
marağı heç ola bilər. 
KORPORASİYALARIN 
MÜSBƏT VƏ MƏNFİ 
CƏHƏTLƏRİ 
B
 
iznesin korporasiya forması fərdi mülkiyyət və şəriklik 
forması ilə müqayisədə irimiqyaslı iqtisadi fəaliyyət üçün 
daha çevik alətdir. 
Birincisi, ona görə ki, korporasiyanın özünün qanuni yeri var, 
0
 öz sahiblərinin keşiyində durur və onlar biznes agentləri kimi 
hərəkət edərkən, korporasiya onları qanun əsasında fərdi 
məs’uliyyətdən azad edir. 
İkincisi, aksiya payçıları sahiblərinin məs’uliyyəti məhduddur; 
onlar korporasiya borcları üçün məs’uliyyət daşımırlar. Əgər payçı 
10 pay aksiya üçün 100 dollar ödəyirsə, korporasiya isə 
müflisləşməyə uğrayırsa, onda payçı ancaq investisiya etdiyi 100 
dolları itirə bilər. 
Üçüncüsü, korporasiya aksiyası əvəz oluna bilər. Buna görə də 
konkret bir şəxsin ölümü və ya marağının sönməsi ilə bağlı 
korporasiyaya heç bir zərər dəymir. Aksiya sahibi istədiyi zaman 
öz aksiyasını sata bilər və yaxud öz varislərinə verə bilər. 
Lakin korporasiya biznes təşkilatının zərərli və faydalı 
cəhətləri də vardır. 
Mənfi cəhətlərdən biri vergi qoyulması ilə bağlıdır. Ayrıca 
qanuni gerçəklik kimi, korporasiya vergilər ödəməlidir. Borc 
iltizamnamələrindən gələn faizlərin işlənməsindən fərqli olaraq, 
payçılara verilən dividendlər korporasiya üçün biznes xərclərindən 
çıxılan vergi deyil. Korporasiya mənfəətləri dividend formasında 
ayrı-ayrı fərdlərə verilirsə, həmin fərdlərdən dividendlərə görə 
yenə vergi alınır. Bu, «ikiqat vergiqoyma» kimi tanınır. 
Başqa bir qiymət o faktla nəticələnir ki, mülkiyyət hüququ 
idarəetmədən ayrılır. Bu, idarəetməni asanlaşdırsa da, bə’zi 
menecerlər öz şəxsi mənafeləri üçün aksionerlərdən daha artıq 
hərəkət etməyə meyl edirlər. 
MÜLKİYYƏTİN 
VƏ 
NƏZARƏTİN 
AYRİL.MASI 
B
 
əlkə də iri korporasiyanın nəzərə ən çox çarpan cəhəti onda 
çoxlu səhmdarların (əslində, mülkiyyətçilərin) olmasıdır. 
Böyük bir kompaniyanın sahibi milyon və ya daha artıq adam ola 
81 

---

IV HİSSO; KİÇİK BİZNESDƏN KORPORASİYAYA DOGRU
 
bilər, onlardan çoxunun payı (səhmi) 100-dən az olur. Tipik 
şəkildə, korporasiyanın müdirləri və menecerləri ümumi səhmin 5 
faizindən az hissəsinə malik olurlar. Səhmin bir neçə hissəsinə 
fərdlər, banklar və yaxud təqaüd fondları sahib olur, lakin bu 
səhmdarlar, adətən, tam gəlirin ancaq bir hissəsinə aid edilirlər. 
1980-ci illərin ortalarında Birləşmiş Ştatlarda 40 milyondan artıq 
şəxs ümumi səhm sahibi idi. 
Bütün ölkənin hər bir hissəsində səhmdarlar yaşadıqları halda 
onlar öz biznesləri haqqında hər şeyi tam təfərrüatı ilə bilə bilməzlər 
ki, onu müdrikliklə idarə etsinlər. Belə halda nüfuzlu müstəqim 
nəzarət korporasiya direktorları şurasının əlində olur. 
Siyasətlə məşğul olmaqdan başqa şura idarə nəzarətini Baş İcra 
Mə’murunun (CEO) ixtiyarına verir. Sədr və ya prezident olan bu 
şəxs adətən prezident müavinlərinə nəzarət edir. Prezident 
müavinləri korporasiyanın müxtəlif sahələrini idarə edir və bu 
haqda Baş İcra Mə’muruna hesabat verirlər. Şuranın sədri əksər 
hallarda təcrübəli icraçı olur və şuranın icra komitəsi ilə birgə 
prezidentə və prezident müavinlərinə məsləhətlər verir və bu və ya 
digər məsələni təqdir edib-etmədiyini söyləyir. Baş İcra Mə’muru 
direktorlar şurasının inamını əldə saxladıqca, ona kompaniyanı 
idarə etmək işində böyük azadlıq verilir. 
Direktorlar şurasının quruluşu və rolu kompaniyadan 
kompaniyaya dəyişir. Say artdıqca, şura üzvlərinin ancaq az bir 
hissəsi korporasiyanın daxili mə’murları olur. Direktorların 
bə’ziləri şuranın nüfuzu üçün seçilir, başqaları isə müəyyən bacarıq 
və qabiliyyət tə’min etmək və ya borcu öz üzərinə götürən 
müəssisələri təmsil etmək üçün seçilirlər. 
Şura ayda və ya rübdə bir dəfə görüşür, idarəetmə qərarları ilə 
bağlı siyasəti müzakirə edir və icra haqqında hesabat verir. İllik 
iclaslarda ehtiyac olduqda yeni direktorlar əlavə edilir və əsas 
siyasət qərarları verilir. 
Son illərə qədər adamların ancaq az bir hissəsi normal şəkildə 
illik korporasiya iclaslarında iştirak edirdi. Onlar direktorların 
seçkisində və müəyyən yüksək dərəcədə vacib olan məsələlərdə 
«e’tibarnamə əsasmda» başqalarının əvəzinə də səs verirdilər. Bu o 
deməkdir ki, bülleten formasım doldurub poçtla göndərirdilər. İndi, 
bir neçə yüz nəfərin iştirak etməsi qeyri-adi hal deyil. Bir çox 
hallarda onlar idarə edənlərdən çox maraqlı suallar soruşurlar. Son 
illərdə Əmanət və Mübadilə Komissiyası (SEC) qayda çıxardı ki. 
82 

---

AMERİKA İQTİSADİYYATININ ƏSAS CƏHƏTLƏRİ
 
hər bir korporasiya illik iclasın yazılı qeydlərini hər bir səhmdara 
göndərməlidir. Eyni zamanda administrasiyaya seçilən qruplara icazə 
verilməlidir ki, səhmdarlara təyyarə ilə siyahı göndərsinlər və beləliklə 
onların dünyagörüşünü hərtərəfli təmsil edə bilsinlər. 
Birgə hərəkət etmək yolu ilə fərdi və müəssisə səhmdarları 
korporasiya administrasiyası üzərində böyük nüfuza malik ola bilərlər. 
Bu yolla onlar öz aksiyalannı satmaq və ya almaqla aksiyanın qiymətini 
aşağı da sala bilərlər, yuxarı da qaldıra bilərlər. Bə’zi hallarda onlarla 
eyni cəbhədə olmayanlara arxa çevirərək, administrasiyanın tərkibinin 
dəyişdirilməsinə təzyiq də göstərə bilərlər. 
MONOPOLIYA
 
TƏHLÜKOSİ 
1 Q 
əsrin sonlarında çoxları korporasiyanı monopo- 
J- 2/ “Lz U-liyanm əsas aləti hesab edirdilər. Ümumi şəkildə 
təsdiq olunurdu ki, kapitalın ciddi artımı ilə bağlı olaraq, 
korporasiyalar rəqiblərlə birləşərək və ya qiymətlərə nəzarət etmək 
üçün onlarla gizlicə danışıqlar aparmaq yolu ilə əsil rəqabətə əngəl 
törədərlər. 
Nəzəri cəhətdən monopoliya o zaman mövcud olur ki, bir firma 
istehlak mallarının bütün istehsalına və satışına nəzarət edir. Buna 
baxmayaraq, təcrübədə tez-tez ümumi satışın xüsusi faizinə (əksər 
hallarda 33 faiz) nəzarət etməkdən istifadə edilir ki, monopoliyanın 
tə’yini də buna əsaslanır. 
Həm nəzəriyyədə, həm də təcrübədə iri kompaniyalar açıq 
bazarda aksiya satmaq yolu ilə kiçik kompaniyaları özlərinə tabe 
edərək, monopoliyalara çevrilə bilər. Belə olduqda, nəhəng 
kompaniyalar qiymətləri qaldırırlar və ərzağa ehtiyacı olan adamları 
məcbur edirlər ki, ərzaq almaq üçün onlar əvvəllər xərclədikləri 
puldan daha artıq məbləğdə pul xərcləsinlər. 
Birləşmiş Ştatlar kompaniyaları get-gedə böyüyür - bir milyard 
dollardan artıq gəliri olan cari korporasiya nəhəngləri 19-cu əsrin 
sonlarında yaranmış nəhənglərin inkişafını dayandırır, lakin bu heç 
də monopoliya şəraitinin artırılması demək deyil. 
Əmin olmaq üçün onu demək lazımdır ki, son 100 ildə bir çox 
adamlar daxili rəqabətin zəifləməsi və əsas sənaye sahələrini bə’zi 
iri korporasiyaların öz nəzarəti altına alması kimi qiymətləndirilən 
məsələlərə görə narahatdırlar. Bir çox əsas sənaye sahələri, 
məsələn, avtomatika və polad istehsalı sənayesi ən’ənəvi şəkildə bir 
83 

---