Bilimlendiriw ministrligi

Incenirovka
– latın tilinen alınǵan bolıp, qandayda bir shıǵarmanı saxnalıq etip 
ózgertiw, saxnaǵa qoyıw ushın sáykeslestiriw degen mánisti bildiredi. Sózliklerde, 
inscenirovka - ádebiy shıǵarmalardı teatr ushın qayta islew dep berilgen.
Incenirovka - bul kórkem shıǵarmanı daramalıq shıǵarmaǵa aylandırıw, yaǵnıy 
saxnaǵa sáykeslestirilgen halda jazıladı. Inscenirovka islengende tómendegi jumıslar 
ámelge asırıladı:
 
1.
Shıǵarma tolıq oqıp shıǵılıp, onıń mazmunı hám maǵanası úyreniledi. 
2.
Shıǵarmadaǵı avtor tárepinen berilgen sóz, anıqlamalar, qullası súwretlew 
qaharmanlarına bólip beriledi.
3.
Shıǵarmadaǵı qaharmanlar anıqlansa, olarǵa sóz, tekstler bólip beriledi. 
4.
Monolog hám dialoglarǵa ajratıladı. 
5.
Saxnalastırıwdıń bárshe nızamlarına ámel etiledı. 
Inscenirovkalaw όtkerilip atırǵanda shıǵarmanıń ishki mazmunına durıs túsiniw 
kerek. Bolmasa inscenirovka islengen shıǵarmanıń mazmunı buzılıwı múmkin. 
Bir qansha saxnalıq shıǵarmalar inscenirovka járdeminde saxnaǵa shıǵarıladı. 
Máselen, Pirimqul Qodirovtıń «Juldızlı túnler» romanı incenirovkalanıp, rejissyor 
Bahodir Yuldoshev tárepinen saxnalastırılǵan. «Kelinler qozǵalańı» shıǵarmasınıń 
aldınǵı forması «gúrriń» bolǵan. Ol da incenirovka islenip saxnalastırılǵan, yaǵnıy 
komediyaǵa aylandırılǵan. 
Inscenirovka temasına toqtalǵanımızdıń negizi - kóplegen jaǵdaylarda joqarı 
oqıw orınları, shólkemlerde «zakaz» benen scenariylerdi jazıwǵa tuwrı keledi, 
máselen, institutlar arasında «Quwnaqlar hám ziyrekler» tańlawın alayıq. Tańlawda 
berilgen shártler ushın tayar dramalıq shıǵarmalar derlik joq. Bunday hallarda 

---

33 
shıǵarmalardı incenirovkalaw usıllarına tayanıw kerek. Yaki Alisher Nawayınıń 
tuwılǵan kúnine baǵıshlanıp, «Ǵázel múlkiniń sultanı» d
ep atalǵan ilaj ótkeriliwi 
kerek bolsa ańlatıwdıń túrli qurallarınan paydalanıp, incenirovka islenip scenariyler 
dóretiwge tuwrı keledi. 
Kórkem ónerdiń tiykarın tárbiya quraydı. Saxnada turıp aytılǵan hár sóz 
tamashagóy ushın nızamshılıqqa aylanıp qaladı, yaǵnıy tamashagóy qaharmannıń 
sózlerine isenedi, onnan ózine kerekli mánawiy azıq aladı. Sonıń ushın saxnada 
orınlanǵan barlıq is-háreketler haqıyqıy dárejede ámelge asırılıwı kerek. 
Jaslardı tárbiyalawda mámleketimiz tárepinen túrli wazıypalar belgilengen. 
Solardıń biri teatr óneri tárepinen ámelge asırılatuǵın jumıslar haqqında joqarıda 
aytıp ótilgen edi. Haqıyqatında da tárbiya quralları ishinde saxnalastırıw óneriniń roli 
basqa kórkem óner túrlerine qaraǵanda bir qansha áhmiyetli. Sebebi saxnanı 
tamashagóy menen aktyorlardıń júzbe-júz ushırasıwın ámelge asırıwshı qurallardan 
biri, dep aytıw múmkin. 
Incenirovka usılınan paydalanıw rejissyorǵa ózi qálegen temaǵa múrájat etiw 
imkaniyatın beredi. Biraq hár qanday jaǵdaylarda, hár qanday jumıslarda ózgertiw 
hám jańalıqlar kiritiwde avtorlıq huquqları ólshemleri hám dramaturgiya nızamlarına 
boysınıwı shárt. Mádeniy ilajlardıń túrleri bir tárepten teatr ózgesheliklerin kórsece, 
syujet qurılısı, scenariy jazıw usıllarında kinodramaturgiyanıń principine súyenedi. 
Hújjetli scenariydiń teoriyalıq hám ámeliy tiykarları ilimiy - kópshilik jol menen 
sheshiwde monolog hám dialoglar, remarka, qatnasıwshılar scenariyde kórinedi. 
Demek, scenariy avtorı kinodramaturgiya, radiodramaturgiya hám teledramaturgiya 
incenirovkalarına súyenedi. Mádeniy ilajlar dramaturgiyasında janlı sóz óneri, 
muzıka óneriniń nızam - qaǵıydaları úlken itibardı talap etedi. Mádeniy ilajlar 
scenariyin dóretiwde muzıka hám ilaj mazmunına sińdirilgen qosıqlardı tańlawǵa 
dıqqat beriliwi kerek. Sebebi nama hám qosıqlar sezimlerdi oyatıwdan basqa, ilajdaǵı 
temaǵa sáykeslengen epizodlardı bir-birinen ajratıp yaki baylanıstırıw ushın xızmet 
etedi. 
Scenariydiń tili bir qálipte, obrazlı hám tásirsheń bolsa, ilaj tamashagóy qálbine 
jaqsı ornalasadı. Mádeniy ilajlar dramaturgiyası - scenariyde xalqımızdıń milliy 
ideyasın esapqa alıwı shárt. Solay eken joqarıdaǵı bárshe talaplar ilaj ushın tańlanǵan 

---

34 
materiallardı kórkemlestiriw procesinde, yaǵnıy incenirovka jaǵdayına alıp keliwdi 
itibarǵa alıw kerek.
«Incenirovka» sózi dereklerde hár túrli variantlarda berilgen. Máselen, bazı 
dereklerde «incenirovka» - «saxnada» sózinen alınǵan bolıp, eki mániste qollanıladı. 
1. Drama túrinde jazılmaǵan ádebiy shıǵarmanı saxnada qoyıwǵa sáykeslestirip 
qayta islew, bunday shıǵarmanı radioda, televidenie yamasa teatrda qoyılıwına qaray, 
radioincenirovkası, teleincenirovkası dep júritiledi. Incenirovka ádebiy shıǵarmanıń 
óz avtorı tárepinen, basqa shaxslar tárepinen ámelge asırılıwı múmkin. Ádebiy 
shıǵarmaǵa incenirovka islengende, saxnaǵa sáykeslenip bazıda onıń syujetine 
ózgerisler kiritiw múmkin.
Incenirovka XIX - XX ásirlerde ásirese keń tarqalǵan. Bunda A.Qahhor, 
Ǵ.Ǵulom, H.Olimjon, T.Malik, P.Qodirov, U.Umarbekov sıyaqlı dóretiwshilerdiń 
kóplegen shıǵarmaları mısal bola aladı.
2. Tariyxıy waqıyalardıń epizodları tiykarında 1920-jıllarda júzege kelgen hám 
keń tarqalǵan ǵalabalıq-úgit násiyatlaw teatr túrlerinen biri delingen.
Teatrlastırılǵan kishi prozalıq shıǵarmalar scenariydiń mazmunın bayıtadı. 
Hátteki tamashagóyge usınılıp atırǵan waqıya, tema ideyasınıń qızıqlı quralı bolıp 
xızmet etedi. 
Usı orında «inscenirovka qalay payda bolǵan?» degen soraw tuwıladı. Bul 
sorawǵa mánisin oylap, juwap beretuǵın bolsaq, incenirovka teatr όneri payda bola 
baslaǵan dáwirden-aq rawajlana baslaǵan. Teatr ushın eń dáslep jazılǵan pyesalarda 
incenirovka tiykarında rawajlanǵan. Tariyxtan belgili dramaturglar pyesanı 
dóretiwden aldın birinshi shınıǵıwların incenirovkalar ústinde islewden baslaǵan. 
Turmıslıq bir mısal: Ózbek Milliy teatrınıń jetekshi dramaturgi Erkin Hushvaqtov 
birinshi saxnalıq dóretiwshilik jumısın ullı Abdulla Qodiriydiń «Ótken kúnler» 
romanını
ń
inscenirovkasınan baslaǵan. Bul jumıstıń jeńisinen ilhamlanǵan 
dramaturgtiń «Shımıldıq», «Qalı
ń
lıq oyını», «Qırmızı alma», «Iybeli kelinshek» 
sıyaqlı pyesaları inscenirovka islenip jetilisken tájiriybeniń dóretiwshilik miywesi 
esaplanadı.
Mádeniy ilajlarda qollanılatuǵın inscenirovkanı shártli ráwishte úsh túrge ajıratıw 
múmkin. Olar tómendegiler: 

---

35 
1.Ápiwayı incenirovka - bunda kishi bir ádebiy shıǵarma alınadı hám shıǵarma 
mazmunınan kelip shıǵıp dramalıq túrge keltiriledi. 
2. Saylandı inscenirovka - bunda kishi kόlemdegi ádebiy shıǵarmalar alınıp, 
olardıń mazmunı hám ideyalıq kópirler arqalı bir - birine baylanıstırıp dramalıq 
shıǵarma túrine keltiriledi. 
3. Quramalı incenirovka - bunda qandayda bir úlken kórkem shıǵarma alınıp, 
ondaǵı waqıya-hádiyselerdi bir saxnaǵa sáykeslestirip dramalıq shıǵarmaǵa 
aylandırıladı (máselen, Pirimqul Qadirovtıń «Juldızlı túnler» shıǵarması). 
Rejissyor qaysı dáwirde meyli ol spektakl, meyli ol bayramda dóretiwshilik 
jumısların islese de, pyesa hám scenariydiń tiykarı sıpatında tariyxıy hújjetler, 
arxivlik maǵlıwmatlarǵa súyenedi. Hújjetli hám tariyxıy maǵlıwmatlar tiykarında 
kórkem-súwretlewshi qurallar arqalı ashıp berilgen saxnalıq shıǵarmalar 
tamashagóyge kúshli tásir etip, turmıslıq principke tiykarlanadı. 
Inscenirovka temasınınıń jáne de túsinikli bolıwı ushın tómendegi mısaldı 
keltirip ótiw múmkin: