Bilimlendiriw ministrligi

2.2. Mádeniy ilajlar hám sport jarısların shólkemlestiriw sheberligi 
Házirgi kúnde Ózbekistanda sport ilajlarınıń eń jarqın úlgilerin 
«Bárkamal 
áwlad», «Umid náwsheleri»
hám 
«Universiyada»
sport oyınlarında kóriw múmkin. 
 Tańlawlar
da mádeniy ilajlardıń eń qızıqlı túrlerinen biri esaplanadı. Tańlawlar 
tiykarınan bellesiw túrinde shólkemlestiriledi. Bunday ilajlarda táreplerdiń bir-biri 
menen túrli temalar boyınsha tartısıwlar, pikir alısıwlar, bellesiwler arqalı kórsetiledi. 
Máselen, «Ózbekstan - Watanım meniń» qosıqshılar tańlawı da eń jaqsı 
atqarıwshılardı tańlaw tiykarında shólkemlestiriledi. Bunda atqarıwshı ózin-ózi 
tárbiyalaydı, όz ústinde isleydi, jeńiske erisiw ushın túrli qurallardı qollana baslaydı. 
Al bul bolsa onıń jańasha jónelislerdi ashıwına, jańalıqlardı dóretiwine jeteleydi. Eń 
tiykarǵısı Watan, ana jurt, ata-ana, mehir-aqıbet, jurt saǵınıshı sıyaqlı temalar 
tiykarında dóretilgen nama-qosıqlar onıń repertuarınan orın iyeley baslaydı. Ilgeride 
jeńil-jelpi qosıqlardı aytıp júrgen bolsa, endi ol ózgeredi. Nama-qosıqlardıń maǵana-
mazmunın túsinip, onı tamashagóyge, tıńlawshıǵa jetkeriw usılları haqqında oylaydı, 

---

24 
bir sóz benen aytqanda, tásir etiw usılların islep shıǵadı. Al bul bolsa mádeniy ilaj 
shólkemlestiriwshisiniń baslı maqsetlerinen biri bolıwı tiyis. Dápshilerdiń «Zarb-
2015» tańlawında atqarılǵan nomerleri insandı oylandıradı. Ilgerileri dáp tek usıl 
berip turıwda nama-qosıqlardı súyemellep turıwshı ǵana qural, dep qaralǵan. 
Negizinde, bul kóz qaras durıs. Biraq «Zarb-2015» tańlawında jas dápshilerdiń 
shıǵıwlarında tek usıl beriw ǵana maqset etip qoyılmaǵanlıǵı málim bolıp qaldı. 
Dápshiler túrli usıllar úylesiminde ayırım bir shıǵarma dóretiw dárejesinde 
shertiwleri hámmeniń kewilinen shıǵa aldı. Bir sóz benen aytqanda, tańlawlar da 
mádeniy ilajlardıń eń zamanagóy kórinisleriniń biri bolıp, tańlaw qatnasıwshıların da, 
tamashagóylerdi de tárbiyalaydı. 
Tańlawlar tek kórkem óner jónelisinde ǵana emes, al iskerliklerdiń barlıq 
kórinislerinde shólkemlestiriliwi múmkin. 
Tańlawlardıń eń kóp qollanılatuǵın túri sport tamashaların shólkemlestiriwde 
kόzge taslanadı. Teatrlastırılǵan futbol, juwırıw boyınsha marafonlar, tas kóteriw, 
akrobatika, gimnastika, júziw hám basqalar usılar qatarına kiredi. 
 
Tańlawlar xalıq oyınlarında da kózge taslanadı. Ilaq oyını, qoraz, iyt urıstırıw, 
qoshqar dúgistiriw, gúres, tas kóteriw, cirk tamashaları hám basqalar xalqımızdıń 
áwladtan-áwladqa, urpaqtan-urpaqqa ótip kiyatırǵan ilajlardan esaplanadı. Bunday 
ilajlar tiykarınan milliy maqtanısh, Watanǵa paydası tiyetuǵın hám fizikalıq, hám 
aqlıy rawajlanǵan insanlardıń tımsalı kiredi. 
Bunday tańlawlardı shólkemlestiriwde maqsetti anıq belgilew áhmiyetli 
esaplanadı. 
Televideniede ótkeriletuǵın túrli shou kórinislerdegi tańlawlar da insanlardı 
tárbiyalawdı maqset etip qoyıwı tiyis. 
Jaslar tárbiyasında tańlawlardı qadaǵalaw áhmiyetli bolıp tabıladı. Geyde, 
sonday jaǵdaylarǵa dus kelemiz, máselen, qızıqshı, askiyashılar tańlawlarda 
tamashagóydi kúldiriw ushın túrli jaǵımsız qılıqlar, «qaǵazǵa orawǵa háreket etilgen 
uyacız sózler», arabsha ayaq oyın oynap atırman, dep oylap, óziniń kim ekenligin 
áshkára etip qoyǵan jas ózbek qızlarınıń ashıqtan-ashıq ayaq oyını háreketlerin 
tańlaw dep aytıwǵa bolmaydı. Bunı rasında όzin kόrsetiw jarısı dep qaraw múmkin. 
Al negizinde bolsa, tańlawlar sol aymaqtıń, jámááttiń mápin qorǵawı kerek. Jámáát 

---

25 
ushın háreket etip, jeńiske umtılıwı kerek boladı. Al unamsız háreketler bolsa 
qatnasıwshını da, onıń jámáátin de uyatqa qaldıradı. Bunnan basqa bunday is 
háreketler jaslar tárbiyasına, tamashagóyler tárbiyasına keri tásir kórsetiwi múmkin. 
Ǵárezsizlik sharayatında mádeniy ilajlardı tikkeley tálim hám tárbiya iskerliginde 
hámde bos waqıt sharayatında ótkeriwdiń mańısın ańlatatutuǵın, onıń jónelisi, 
mazmunı hámde túrlerin belgileytuǵın turmıslıq, tálim-tárbiyaǵa baǵdarlaw kόz 
qarasınan jumıs alıp barıw maqsetke muwapıq esaplanadı. 
Joqarıda aytıp ótkenimizdey, tańlawlar tiykarınan qıyaslaw, salıstırıw, baha beriw 
kόz qarasınan qaralıp, kóbirek jarıslar túrinde shólkemlestiriledi. Ilajlardıń bul túrin 
júdá kóp tarawlarda qollanıw múmkin. Sport, kórkem-óner, texnika, όndiris, social-
gumanitar hám basqada tarawlardı óz ishine alǵan tańlawlar insanlardı taraw 
boyınsha alǵa umtılıwlarına, óz iskerligin keńeytiwge, mazmunlı túrde bayıtıwǵa, 
bilimlerin arttırıwǵa, xoshametlewge, ilgeri umtılıwǵa úlken túrtki boladı. 
Tańlawlar – insanlardıń kózi menen kórip, tamasha etip, úyrenip, talıqlaw 
tiykarında bahalanıp barıladı. Tańlawlar óz-ózinen payda bolmaydı. Onı anıq 
baǵdarlama tiykarında shólkemlestiriw kerek boladı. 
Ásirese bayram ilajlarında tańlawlardıń bir neshe túrlerinen όnimli paydalanıladı. 
Máselen, bir Nawrız bayramı mısalında ǵana alatuǵın bolsaq, Nawrız taǵamları, túrli 
sport jónelisi boyınsha, jánıwarlar jarısları (qoraz, qoshqar jarısları, ılaq oyını hám t.b 
), palwanlardıń gúresi, turnik, tas, shtanga kóteriw hám basqalar, kórkem óner 
ǵayratkerleri arasındaǵı tańlawlar (eń jaqsı qosıq, ayaq oyın, qosıqtıń oqılıwı hám 
basqalar)dı qollanıw arqalı ilajlardıń keń qamtıwǵa iye bolıwına erisiw múmkin.
Respublikamızda talantlılardı, baslama kόteriwshilepdi, usı áziz Watan ushın 
shın júrekten xızmet etip atırǵan insanlardı qollap quwatlaw, olardıń όz iskerligin 
jánede rawajlandırıwǵa járdem beriw, xızmetlerin haqıyqıy bahalaw kόz qarasınan 
túrli tańlawlar shólkemlestirilgen. Máselen, Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw 
ministrligi tárepinen shólkemlestirilgen «Jıldıń eń jaqsı sabaqlıq hám oqıw ádebiyatı 
avtorı», «Jıldıń eń jaqsı pedagogi», institutlar arasında «Eń jaqsı kafedra», «Jıldıń eń 
jaqsı mánawiyat hám ruwxıylıq úgit-násiyatlawshısı» hám basqa bir qansha 
tanlawlardı mısal etsek boladı. 

---

26 
Ilajlardı shólkemlestiriw áhmiyetli dóretiwshilik proceslerden esaplanadı. 
Scenariydiń dóretiliwi hám onı belgili bir kompoziciya túrine keltiriw hám 
saxnalastırıw (ilaj shólkemlestiriwshisi basshılıǵında) rejissyor hám scenaristtiń usı 
ilaj yaki tamashanı shólkemlestiriwdegi kόz qaraslarınıń, miynetleriniń nátiyjesi 
sıpatında qaralıwı tiyis. 
Birinshiden, bul eki dóretiwshiliktiń tiykarın bir-birinen ajıratıw múmkin emes. 
Óz aldına jazılǵan tayar jazılǵan scenariyler ushın saxnalastırıw jumısları ámelge 
asırılıwı múmkin, biraq rejissyor menen scenaristtiń birge dóretken dóretiwshilik 
όnimi nátiyjeli esaplanadı. Sebebi rejissyor ilaj, bayram, teatr tamashalarınıń 
ideyasın, onıń sociallıq–sıyasıy, tárbiyalıq áhmiyetin, joqarı maqsetin uqtırsa, al 
scenarist bolsa kórkem estetikalıq teksttiń tartımlı, sáwlelendiriw kóz qarasları arqalı 
rejissyor pikirin bayıtıp tolıqtıradı, nátiyjede hár tárepleme tolıq ilaj ámelge asırıladı.
Ekinshiden, mádeniy ilajlardıń ózine tán ózgesheliklerinen kelip shıǵıp, ilaj tayar 
bezetilgen binada emes, al ashıq hawada, maydanlarda, baǵ (park)larda, qullası, bir 
sóz benen aytqanda dástúrli emes saxnalıq sharayatlarda ótkerililiwi esapqa alınıwı 
zárúr. Saxnalıq imkaniyatlardıń joq ekenliǵi (saxna, bezekler, aktyorlar, shıraq, 
dekoraciya hám t.b) rejissyor hám scenaristten jumıstı «nol»den baslawǵa tuwrı 
keledi. Bunnan basqa, úzliksiz repeticiyalar ótkeriw imkaniyatınıń az ekenligi, ilajdıń 
tek bir márte ǵana ótkeriliwi, qátelerdi durıslawdıń derlik imkaniyatınıń bolmawın 
esapqa alıp shólkemlestiriwshi, rejissyor hám scenarist hár bir shıǵıwlarında qáteniń 
jiberilmewin esapqa alip baǵdarlaniw tiyis. 
Úshinshiden, scenariydiń dóretiliwinde, rejissyor óziniń obrazlı - saxnalastırıw 
sheshimin belgilewshi rejissyorlıq ideyaları, bolıp ótetuǵın ilajlardıń jónelisi, yaǵnıy 
jetekshi is háreketi, ilaj túri, ortalıq hám stilin anıqlap alıw lazım. Bunday rejissyorlıq 
ideyalardıń júzege keliwinde - ótkeriletuǵın ilajdıń anıq berilgen sharayatı, yaǵnıy 
onıń teması, ideyası hám joqarı maqseti, ótkeriletuǵın ornı, dóretiwshilik toparlardıń 
bolıwı, shólkemlestiriwdegi materiallıq tárepler, hújjetler, ápsanalar hám basqalar 
tiykar bola aladı. 
Tórtinshiden, scenariydiń dóretiliwinde hújjetli, jergilikli materiallarǵa súyeniw - 
ilajdıń effektli, tásirsheń bolıp shıǵıwın támiyinleydi. Bunda minarlar, taslar, terekler, 
diywal hám basqalar obrazlı mániste kórkem obraz túrinde kórsetiliwi múmkin. Real 

---

27 
dáliller, sanlar, buyımlar, fotosúwretler, hújjetli kinofilmlerden paydalanıwı, usı 
ilajǵa baylanıslı qaharmanlardıń ózleriniń tikkeley qatnasıwları hám basqa orginal 
tabılmalar ilajdıń tásirsheńligin jáne de kúsheytiwge xızmet etedi. 
Besinshiden, úrp–ádet, dástúr, máresim hám qádiriyatlardı ilaj ótkerlip atırǵan 
aymaq ortalıǵına sáykes tárizde, olardan όnimli hám durıs paydalanıw hám bunı ilaj 
ideyasına sińdiriw arqalı jaslardı qádiriyatlarımızdı asıraw hám uluǵlaw ruwxında 
tárbiyalaw scenariy dóretiwdegi eń itibardı qaratıw zárúr bolǵan bólimlerden biri 
esaplanadı. 
Altınshıdan, ótkerilgen ilaj tek ǵana sóz, qosıq, tekstten ǵana ibarat bolıp qalsa, ol 
júdá zerigerli bolıp ótedi. Sonıń ushın rejissyor hám scenarist sóziniń ornına onıń 
tamashalıq ekvivalentin
(máselen, muzıkalı, plastikalıq t.b), plastikalıq obraz dóretiw 
arqalı, bir sóz benen aytqanda, «sóz» ornına «háreket» penen ańlatıw quralın tapsa, 
gózlegen nátiyjelerge erisiwi múmkin. Máselen, statistikalıq maǵlımatlardı 
deklomaciya sıpatında kórsetkennen kóre, ol plastikalıq sheshim, yaǵnıy háreket 
arqalı kórsetilse, tamashagóy ushın qızıqlı boladı.
Jetinshiden, scenariydi dóretiw procesinde bir epizodtı ekinshi epizodqa 
baylanıstırıwda «ideyalıq kópir»di durıs tańlaw áhmiyetli esaplanadı. Bazıda bul 
wazıypanı «baslawshılar» ámelge asıradı. Biraq bul ápiwayı variant sanaladı. 
Nomerlerdi, epizodlardı bir-birine saxna artınan daǵazalaw, baslawshılar, 
masqarapazlar, quwırshaqshılar, túrli shıǵarmalardaǵı qaharmanlar hám basqa obrazlı 
qurallar arqalı baylanıstırıw múmkin. 
Sońǵı waqıtlarda keń kólemde belgilenip atırǵan ilajlarda fonogrammalardı 
montajlaw tiykarında bir-birine baylanıstırıwǵa háreket islenbekte. Nomerler yaki 
epizodlardı baylanıstırıw quralı bolǵan «ideyalıq kópir»di durıs belgilew - ilajlardaǵı 
artıqsha pauzalardıń aldın aladı, ornın toltıradı, sonıń menen birge saxnalıq 
úskenelerdi almastırıw yaki keyingi nomerge tayarlanıp alıw imkaniyatın beredi, eń 
tiykarǵısı tamashagóydi ilaj ideyasınan pikiriniń «úzilip» qalıwınan saqlaydı. Sonıń 
ushın da jaqsı puqta hám jetik jazılǵan scenariy - ilajdıń yarım tabısınan derek beredi. 
Házirgi kúnde respublika kóleminde ótkerilip atırǵan barlıq bayramlarda 
jurtımızdıń kózge kóringen dóretiwshileri Abdulla Aripov, Bahodir Yuldoshev, Nosir 
Otaboev, Baxtiyor Sayfullaev, Rustam Shamsutdinov, Rusta
m Xamidov, Marat 

---

28 
Azimov hám basqalar scenariy hámde scenariynıń birgeliktegi avtorları bolıp 
qatnasıp kelmekte. Olar elimizde bolıp atırǵan tereń ózgerislerdi, Ózbekstan 
keleshegi ullı ekenligine isenim, Watandı súyiwshilik, óz isine, Watanına, 
shańaraǵına mehir - aqıbetli bolıw, mámlekeimizdiń rawajlanıwında jaslardıń ornın 
belgilew, kekselerge húrmet itibarda bolıw sıyaqlı ózgesheliklerdi túrli kórkem 
qurallar arqalı óz scenariylerine jámlep, tamashagóylerdiń dıqqatına usınıs etiwge 
umtılmaqta hám bunıń orınlanıwına erispekte. Olardıń saxnalastırǵan bayram hám 
tamashaları arqalı Ózbekstan tımsalın kóklerge kóterip, onıń rawajına úlken úles 
qospaqta. 
Joqarıda kórsetip ótkenimizdey, spektakldiń dóretiliwinde negizgi derek pyesa 
esaplanadı yaki basqasha aytqanda, spektakldiń dramalıq tiykarı peysa boladı. 
Rejissyordıń spektakldi saxnalastırıwında tayar derek- pyesaǵa múrájat etedi hám 
saxnalastırıw proceslerin baslaydı. Bunıń menen spektakldi saxnalastırıw júdá ańsat 
eken, degen pikirden uzaqtamız, biraq, spektakldi saxnalastırıwdıń ózine tán 
quramalı tárepleri bar. Mádeniy ilajdı, máselen, ǵalabalıq bayram hám tamashalardı 
saxnalastırıwda bolsa tayar dramalıq derek joq, ótkeriletuǵın orın dástúriy emes, onda 
shıraqlar, dekoraciyalar, qullası, hesh qanday saxna buyımları, úskeneleri joq. Tek 
mádeniy ilajlar shólkemlestiriwshisiniń joqarı shólkemlerden yaki basshılardan usı 
ilajdı ótkeriw haqqındaǵı «zakazı», yaki buyırtpası ǵana bar.
Mádeniy ilaj shólkemlestiriwshisiniń birinshi orındaǵı wazıypası - usı ilajǵa 
rejissyor tabıw hám wazıypanı túsindiriwi kerek boladı.
Rejissyor bolsa bul «buyırtpa»nı kórkem óner dárejesine kóterip, ulıwma bir 
«spektakl» túrine keltiriwi zárúr. Nege endi spektakl túrinde, degen orınlı soraw 
tuwıladı. Sebebi, spektakl bolıwı ushın onıń teması, ideyası, janrı, qarama-qarsılıqlar, 
waqıyalar qatarı, kompoziciyalıq dúzilisi (prolog, kulminaciya, qarama-qarsılıq, 
sheshim), joqarı maqsetli, qullası, dramaturgiyanıń bárshe komponentleriniń 
qatnasıwın támiynlewi tiyis.
Mádeniy ilajlardı shólkemlestiriwde usı shártlerge itibar beriliwi zárúr. Ilajdıń 
rejissurasındaǵı eń qıyın process ilajdı jalǵız tema sızıǵına baǵdarlawdan ibarat. Usı 
temaǵa say dereklerdi izlew, saxna, yaǵnıy ilaj bolıp ótetuǵın orındı úskenelew, 

---

29 
qatnasıwshılardı jıynaw, wazıypalardı túsindiriw hám repeticiyanı baslawdan aldın 
scenariy rejissyordıń qolında bolıwı shárt. 
Scenariydi jazıwda ilaj ótkeriletuǵın orındı anıqlaw hám onı úyreniw áhmiyetli 
sanaladı. Sebebi, scenariyge kiritilǵen bárshe iskerlik usı saxna sharayatına 
sáykeslestiriledi. Bunnan basqa, ilajda qollanılatuǵın hújjetli maǵlıwmatlar, háreket 
ornın tańlaw menen úzliksiz baylanıslı bolıp, jergilikli maǵlıwmat, ádettegidey, 
tamashagóyge jaqın, túsinikli bolıp, olardı tolqınlandıratuǵınday tásir kόrsetiwi shárt. 
Sonıń ushın da scenariydi jazıwdan aldın scenariy avtorı yamasa saxnalastırıwshı 
rejissyor jergilikli maǵlıwmatlardı jıynawı, ámeldegi arxiv hám úlketanıw muzeyleri 
menen, ol jerdegi maǵlıwmatlar menen hár tárepeme tanısıwıp shıǵıwı tiyis. Bunnan 
basqa kerekli ádebiyatlardı oqıydı, jergilikli xalıq penen sáwbetlesiwler ótkeredi. 
Tanısıw hám sáwbetlesiw waqtındaǵı maǵlıwmatlar ilajlardıń tiykarǵı mańızın 
belgileydi. Jumıs procesinde scenariy bir neshe márte ózgeriwi de múmkin. Erteńgi 
tabılatuǵın jańa maǵlıwmat, búgingi rejeni túpkilikli ózgertip jiberiw jaǵdayları 
ámeliyatta bir neshe mártebe óz tastıyıqlanıwın tapqan. Sonıń ushın dóretiwshilik 
jumıs procesindegi eń qıyın wazıypa-maǵlıwmatlardı puqtalıq penen tańlaw 
esaplanadı.
Qızıqlı maǵlıwmatlar okeanı qarsısında hawlıǵıw hám oǵan shayda 
bolmaw zárúr. Bul, álbette, qıyın nárse, yaǵnıy tayar maǵlıwmatlar teńizinde shógip 
ketpew ushın scenariy jazıwshı bolatuǵın ilajdıń «qabırǵasın» kóz aldında saqlawı, 
hámme waqıtta onıń joqarı maqsetin este tutıwı zárúr. Kerekli jergilikli hújjeter 
jıynalıp bolınsa, maǵlıwmatlardı scenariy ushın montajlaw basqıshı baslanadı. Jáne 
sonı umıtpaw kerek, scenariy avtorı jergilikli maǵlıwmatlardı, yaǵnıy waqıya-
hádiyselerdi ózgertpesten, tariyxta bolmaǵan waqıyalardı kiritiwi, hújjettegi dálillerdi 
ózgertiwi múmkin emes. 
Tek puqta tańlaw ǵana hám montaj procesinde onıń anıq puqaralıq kóz qarası 
úlken rol oynaydı. Ayrım jaǵdaylarda ulıwma juwmaq anıqlıqtan - tipiklikke, 
nızamsızlıqtan nızamlılıqqa ótiwi, bul - hújjetler montajındaǵı principial zárúrlik 
sanaladı. Bul dóretiwshiniń ámeliy jumısında dálilden obraz tárepke jol, yaǵnıy 
hújjetti kórkem islep shıǵıw, onı kórkem súwretlewden ibarat boladı.

---

30 
Joqarıda atap ótkenimizdey, tabıslı tańlap alınǵan, anıq montaj islengen hám 
sheberlik penen shaqırıq túrine iye bolǵan hújjet scenariyde hám ǵalabalıq 
teatrlastırılǵan ilajda eń hárekecheń, eń kúshli sezimdı oyatatuǵın quralǵa aylanadı. 
Scenariydi úsh túrge ajratıw múmkin, yaǵnıy ápiwayı scenariy (bar bolǵan 
materiallardıń izbe-izligi belgilenip, basqarıwshı baylanıstırıwshı sıpatında 
qatnasadı), toplanǵan scenariy (túrli scenariylerden isletilgen materiallardan 
paydalanǵan halda jazıladı) hám orginal scenariy (tamashagóy kóz aldına ózi 
kútpegen túrli burılıslarǵa, qarama qarsılıqqa, sezimlerge dus keledi hám nátiyjede ol 
zerikpeydi, ilajdan estetikalıq zawıq aladı). Bárshe orınlarda ilajlar túrli formalarda 
ótkeriledi. Tamashagóydiń kóz aldında ózi arzıw etken sharayatlardı jaratıw, 
oyındaǵı ruwxiyatına eristitiw scenaristtiń moynına úlken juwapkershilik júkleydi. 
Orginal scenariydi dóretiw barlıq scenaristlerdiń qolınan kele bermeydi. Bunıń ushın 
scenaristlerdiń dúńyaǵa kóz qarası keń, bilim dárejesi júdá kúshli bolıwı tiyis. Sonıń 
ushın saxnalastırıw, yaǵnıy rejissyorlıq iskerliginde scenarist penen islesiw processi 
eń áhmiyetli basqıshlardan biri esaplanadı. 
Scenariydiń kompoziciyalıq dúzilisin durıs belgilewde scenarist, ásirese rejissyor 
júdá puqta bolıwı kerek. Sebebi scenariydiń kompoziciyalıq dúzilisi ilaj yaki 
tamashanıń bir pútinligin támiyinleydi. «Kompoziciya» degende, kórkem óner 
shıǵarmalarınıń dúzilisi, ishki elementleriniń maǵanası boyınsha óz ara baylanısı, 
logikalıq jaylasıwı hám birlesiwi túsiniledi. 
Kompoziciyalıq dúzilis tómendegi bólimlerden ibarat boladı.
Ádebiy shıǵarmada waqıyanıń baslanıw bólimi prolog, ekspoziciya yaki kirisiw, 
al rejissura tarawında bolsa is háreket penen baylanıslı bolǵanlıǵı ushın