3
KIRISIW
Házirgi kúnde ótkerlip atırǵan mádeniy ilajlarda belsendı qollanılıwı tiyis – bul
illyustraciyalaw
metodı esaplanadı. Bul metod – ilajdıń sóz mazmunı (baslawshılar
teksti, basqarıwshılar pikiri hám basqalar) na hám maqsetine say keletuǵın túrli
kórkemlik hám kórkem óner qurallarınan paydalanıw bolıp tabıladı.
Bunda
paydalanılatuǵın qurallarlardıń sintezlesip, baylanısıp ketiwi shárt emes.
Illyustraciyalaǵan ilajlarda tiykarınan awız eki sózge itibar qaratıladı.
Al basqa
kórkem materiallar bolsa onıń mazmunın bayıtıw hám tolıqtırıw ushın xızmet etedi.
Muzıka, qosıq, ayaq oyın, poeziya, monolog, proza, kinokadrlar ham basqa
qurallardan illyustraciya sıpatında paydalanıladı.
Illyustraciyalaw metodın ilimiy ilajlarda da qollanıw múmkin (ádette,
ilimiy
ilajlar kóbirek lekciya túrinde boladı). Mısalı, lekciyanı illyustraciyalastırıw, yaǵnıy
oǵan koncert nomerlerin yaki kinolardan úzindiler qosıw nátiyjesinde lekciya-koncert
yaki kino-lekciyanı júzege keltiriw múmkin.
Mádeniy ilajlardı shólkemlestiriwde bir usıl bar bolıp, bul usıl ilajdı hár
tárepleme ideyalıq jaqtan tolıǵı menen jarıtıp beriwge, mazmunın anıq túsiniwge
járdem beredi. Bul–
teatrlastırıw
dep ataladı. Teatrlastırıw – teatr dramaturgiyası
nızamlıqlarına tiykarlanıp, belgili bir waqıya tiykarında ámelge asırıladı. Bul metod
ayrım maqsetke qaratılǵan, kórkem obrazlı etip shólkemlestirilgen, teatr nızamları
tiykarında, dramaturgiya talaplarına juwap bere alatuǵın ilajlarda óz sáwleleniwin
tabadı. Bunda ilaj barısında qollanılatuǵın barlıq ideyalıq emocional qurallar hámde
awız eki shıǵıp sόylewler kompleksi tárizinde birlesedi hám
birden-bir syujet
liniyasın payda etedi. Teatrlastırılǵan ilajlardıń ayırım bólimleri mexanikalıq tárizde
birlespeydi, al organikalıq tárizde sintezlenedi. Bul bólimler endi tek ilajdıń teması
hám ideyası tiykarında ǵana emes, al kompoziciyalıq jaǵdayda birlesedi. Kóp
orınlarda mádeniy-ruwxıy jumıslar shólkemlestiriwshileriniń tipik qátesi sonnan
ibarat,
olar ilajlarda, tiykarınan, dramalıq úzindilerden hámde basqa kórkem óner
qurallarınan, qosıq hám ayaq oyınlardan paydalanıp, onı «teatrlastırılǵan forma» dep
ataydı. Bul álbette teatrlastırıw metodın qollanıw talaplarınan biri esaplanadı.
Teatrlastırılǵan ilajlar birden-bir ideyalıq-kórkem syujet hám kompoziciyalıq
dúziliske iye bolıwı kerek. «Kompoziciyalıq dúzilis» (latınsha «qurıw»-shıǵarma
4
bólimleriniń dúzilisi, logikalıq jaylasıwı hám onıń óz ara baylanısı, degen maǵananı
ańlatadı) óz ishine tómendegilerdi aladı:
- prolog (waqıyalardıń baslanıw bólimi, ádebiyatta ekspoziciya,
kirisiw yaki
prolog);
- shıǵarmadaǵı túpkilikli burılıs jasaytuǵın bólim;
- waqıyalar rawajlanıp barǵan sayın ol kulminaciyalıq shıńına shıǵadı
(kulminaciya- háreket rawajınıń eń joqarı shıńı);
- sheshim – shıǵarmanıń sońi ne menen tamamlanıwın ańlatıwshı bólim
(sheshimde juwmaqlaw bólimi sıpatında epilog beriliwi múmkin). A.D.Silin óziniń
«Rejissyordıń ashıq maydanlarda va dástúriy bolmaǵan saxnalıq keńislikerde islewi»
kitabında, kompoziciyalıq dúzilis prolog, epizodlar qatarı hám finaldan ibarat
boladı», dep kórsetip ótken edi.
Teatrlastırılǵan ilajlarda real qaharaman obrazı yaki kórkem shıǵarmalardan
alınǵan obrazlardıń kiritiliwi maqsetke muwapıq sanaladı. Kóplegen ilajlarda
basqarıwshı turmısımızdıń real wákili sıpatında shıǵadı.
Biraq elege shekem
teatrlastırılǵan ilajlarda kórkem yamasa tariyxıy obrazlar kem ushıramaqta. Olardan
paydalanıw ilajdıń kórkemlik bahalılıǵın arttıradı.
Teatrlastırılǵan ilajlarda kópshilik ápiwayı tamashagóy bolmastan,
al ilaj
qatnasıwshısına aylanıp ketiwi kerek. Joqarıda aytıp ótilgen talaplardı esapqa alǵan
ǵalabalıq formalardı teatrlastırılǵan ilajlar dep ataw múmkin. Teatrlastırılǵan ilajdı
payda etetuǵın teatrlastırıw metodı quramalı, kóp islewdi, tereń dóretiwshilik penen
shuǵıllanıwdı talap etetuǵın usıl esaplanadı. Jeńil, ańsat orınlanatuǵın jumıstıń
hámme waqıtta nátiyjesi jaqsı bola bermeydi.
Sonı aytıp ótiw kerek, illyustraciyalaw metodı hám teatrlastırılǵan metodı qálegen
formada qollanılmaydı. Hár bir metodtıń ózi talap etetuǵın ilajları bar. Mısalı,
illyustraciya metodın ǵalabalıq bayramǵa say túrde qollansaq, kόp nárseni uttıramız.
Lekciya yamasa sáwbetlesıwdı teatrlastırıwdıń shárt emes.
Illyustraciyalaw metodınan shólkemlestiriliwi qıyın bolmaǵan, hár kúni
ótkeriliwi múmkin bolǵan formalardan paydalanıw maqsetke muwapıq boladı. Al
teatrlastırılǵan metodtı bolsa jeke-mádeniy sapası joqarıraq bolǵan kompleksli
formalarda paydalanıw zárúr. Onı ásirese, kópshilikti tolqınlandıratuǵın, ullı
5
sánelerge hám bayramlarǵa arnalǵan ilajlarda qollanıw múmkin. Bir sóz
benen
aytqanda, mádeniy ilajlardı shólkemlestiriw barısında usıllardı durıs tańlaw, olardan
durıs paydalanıw – ilajdıń tolıq mánili bolıwın támiyinleydi, dárejesin kóteriwge
xızmet etedi.