Bilimlendiriw ministrligi

prolog
dep 
ataladı. Demek, 
kirisiw (prolog), túyin, waqıyalar rawajı, kulminaciyalıq shı
ń
, 
sheshim - 
ádebiy hám dramalıq shıǵarmalardıń kompoziciyalıq dúzilisin quraydı. 
Ayırım waqıtlarda ilaj scenariyiniń kompoziciyalıq dúzilisin prolog, epizodlar qatarı 
hám final menen belgilew múmkin. Sebebi kópshilik bayram, tamasha, 
teatrlastırılǵan koncert hám basqa ilajlarda bir tema ústinde emes, bir neshe 
epizodlardan ibarat bolıp, shólkemlestirilgen bolıwı múmkin. Sonıń ushın hár qanday 
bayram yaki tamasha scenariydiń kompoziciyalıq dúzilisin durıs belgilew ótkerilip 
atırǵan ilajdıń manisin hár tárepleme ashıp beriwge xızmet etedi. 

---

31 
Ómir túrli qarama - qarsılıqlardan ibarat. Dramaturgiyada da qarama - qarsılıqsız 
jazılǵan scenariy biziń názerimizde júdá zerigerli bolıp, tamashagóydi qızıqtıra 
almaydı. Olar ishki, sırtqı, tar mánistegi hám keń mánistegi qarama - qarsılıqlar 
túrleri bolıp bόlinedi.
Ishki qarama - qarsılıq qaharmanlardıń ishki, psixologiyalıq, ruwxıy is 
háreketleri arqalı kόzge taslanatuǵın túsinik. Sırtqı qarama - qarsılıq bolsa 
qaharmanlardıń sırtqı fizikalıq, denelik is háreketleri arqalı kórinedi. 
Tar mánistegi qarama-qarsılıq júdá kishi kólemdegi ámelge asırılılatuǵın 
kelispewshilikler túsiniledi. Máselen, Tohir menen Bobur urısıp qaladı. Keń 
maǵanadaǵı qarama-qarsılıqtan bolsa - kelispewshilikler sociallıq áhimiyetke iye 
boladı. Demek, kelispewshilik dramaturgiyanıń áhmiyetli táreplerinen esaplanadı. 
Scenariydi
ń
kórkemlik jaqtan jetikligi hám puqtalıǵına erisiw - ilajdıń joqarı 
dárejede ótiwiniń kepili boladı. Rejissyor hám scenaristti
ń
izleniwshe
ń
ligi ilajdı
ń
tempo-ritmin saqlap turıwda áhmiyetli rol oynaydı. 
Scenariyde tiykarǵı sáwlelendiriwshi qurallardı - obrazlı sheshim, orginal usıllar, 
tereń mánili tekst hám sheberlik penen islengen kompoziciyalıq dúzilislerde 
gúzetiliwi múmkin. 
Bunda 1998-jılda ótkerilgen teatrlastırılǵan 
«Futbol-shou» 
baǵdarlaması (rej. B.Sayfullaev tárepinen jazılǵan) scenariydi mısal retinde keltiriw 
múmkin. Onda elimzdi
ń
belgili qızıqshı hám estrada atqarıwshılarınan ibarat bolǵan 
kórkem óner ǵayratkerleriniń sheber futbolshılar menen maydanǵa túsip oynawınıń 
όzi basqasha tabılma esaplanadı. Shaqırıq muzıkası jańlaǵannan keyin, saxnaǵa 
diametri eki metrge jaqın keletuǵın simvollıq futbol tobınıń maydandaǵı jeńil 
háreketleri tamashagóyde tereń tásir qaldırıwın scenariydiń jazılıwınan baslap 
ańlanıp, onı qanday ańlatıw jolları izlestirilgen. Toptı háreketlendiriwdiń túrli 
variantları oylap kórildi. Aqırı bir toqtamǵa kelindi, yaǵnıy bir aktyorǵa maska 
túrinde basına ólshep kiygizildi hám ol saxna boylap tez háreket etip, túrli plastikalıq 
háreketler arqalı tamashagóydiń prolog bólimin baslap beredi.
Inscenirovkalar ádette, kóbirek spektakllerdi saxnalastırıw ushın isleniwi 
hámmemizge belgili. Biraq, incenirovkalar mádeniy ilajlarda όnimli qollanılıp 
kelinbekte. Ilajlardı shólkemlestiriwde tayar dramalıq dereklerdiń júdá az dárejede 
bolǵanlıǵı sebepli, ilaj shólkemlestiriwshileri incenirovkaǵa múrájat etedi. 

---

32 
Inscsenirovka
. Mádeniy ilajlardı shólkemlestiriwde kóbinese dramalıq 
shıǵarmalarǵa mútájlik sezilip qaladı. Biraq, ótkeriletuǵın temaǵa sáykes tayar 
dramalıq shıǵarmanıń bolmawı ilajdı shólkemlestiriwshilerdi oylandırıp qoyadı. 
Sonıń ushın da saxnalastırıwda shıǵarma tayarlanıp atırǵanda tek dramalıq, tayar 
pyesalarǵa ǵana emes, al ádebiyattıń barlıq túrlerine múrájat etiw múmkin. Bunı 
kόrkem shıǵarmanı inscenirovkalaw arqalı orınlaw múmkin. Kóplegen dramalıq 
bolmaǵan shıǵarmalardı saxnaǵa qoyıwǵa mútájlik tuwılǵanda inscnirovka usılı 
qollanıladı.