Bilimlendiriw ministrligi

debat
– eki táreptiń aktual temaları boyınsha ashıq-
aydın pikir almasıwı tiykarında arnawlı shólkemlestirilgen arnawlı ilaj túri. Bunda 
qatnasıwshılar ózleriniń haq ekenliklerin bir-birilerine emes, al úshinshi tárepke 
túsindiriwleri hám dálillewleri názerde tutıladı. 
Debatlardı anıq bir tema átirapındaǵı eki yaki bunnan artıq insanlar, toparlar 
ortasındaǵı ashıq tartısıwlar, pikir, óz ara pikir alısıwlar, básekelesiwler tiykarında 
shólkemlestiriwine qaramastan onıń áhmiyetli tárepleri keń. Insanlar (tıńlawshı, 
tamashagóy) mashqalalardı ortada pikir almasıp atırǵan, básekelesiw pikir-talasların 
uyımlastırıp atırǵanlardıń pikirlerin talqılaw tiykarında kóp nárselerdi eslep qaladı. 
Debattıń, máselen, dόńgelek stol sáwbetlesiwnen όzgesheligi sonnan ibarat, 
dόńgelek stolda tiykarınan bir yaki eki kishi teması yaki usı tema boyınsha pikirlerin 
rawajlandırıwshı bolsa, juwmaq shıǵarıw tıńlawshı (yaki tamashagóy)nıń ózine 
qaldırıladı. Al debatta bolsa, áyne usı másele, ózi alıp shıǵıp atırǵan ideyanı úshinshi 

---

21 
tárep (tamashagóy, tıńlawshı hám t. b)ke túsindirip, dálillep beriwi talap etiledi. 
Qatnasıwshınıń temanı anıq túsindirip beriwi hám dálillewi ushın bolsa, áne usı 
temaǵa tiyisli bolǵan barlıq sorawlarǵa tayar turıwı kerek boladı. 
Máselen, saxna óneri boyınsha ótkeriletuǵın debatlarda saxnalastırıwǵa tiyisli 
túsiniklerdiń hár túrliligi, uqsas tárepleri, bir rejissyordıń pikirine ekinshisiniń 
qosılmawı yamasa kerisinshe onı qollap-quwatlawı, saxnalastırılıp atırǵan 
shıǵarmalardaǵı kemshilikleri, jetiskenlikleri haqqındaǵı pikir almasıwı tiykarında 
shólkemlestiriledi. Eki topar (bular kórkem óner ǵayratkerleri hám sınshılar, 
aydawshılar hám JHQ xızmetkerleri hám t.b) ortasındaǵı anıq tema boyınsha 
básekelesiwdi basqarıwshı basqarıp turıwı múmkin. 
Debatlar ilajlardıń eń sınalǵan túrlerinen bolıp, kóbirek soraw- juwap túrinde 
shólkemlestiriledi. Mádeniy ilajlardıń bul kórinisin kóbirek televidenie arqalı gúzetiw 
múmkin. Baslawshı bir tema boyınsha ortaǵa pikir taslawdı, al qatnasıwshılar bolsa 
tema boyınsha óz pikir túsiniklerin bildiredi. Sonı umıtpaw kerek, bárshe ilajlar 
sońında juwmaq shıǵarıw tiyis boladı. Debatlarda da tema boyınsha aqırǵı sózdi 
juwmaq sıpatında beriw kerek boladı. Shet el TV lerinde bul kóbirek siyasiy tús 
alǵanlıǵı menen ajıralıp turadı. Onda húkimet atınan qatnasıp atırǵan shaxsqa túrli 
sorawlar beriledi.
Negizinde, debatlar kóbirek ilimiy mazmunǵa iye bolsa ǵana, kóbirek nátiyje 
beredi, tásirli boladı. Sebebi, debatlarda anıq sorawlar hám oǵan anıq juwap kerek 
boladı. Bunnan basqa, debatlardı ótkeriw ushın arnawlı orın tańlanbaydı. Onı hár 
qanday sharayatta da shólkemlestiriw múmkin (bazı ilajlardı ótkeriw ushın anıq 
auditoriya hám orın kerek boladı, mısalı, koncert ushın saxna, sport ilajları ushın 
sport zal sıyaqlı). 
Ózbekstanda kórkem sport ilajların shólkemlestiriw boyınsha bir qansha ilajlardı 
sanap ótiw múmkin. Sport hám kórkem óner tarawları mámleketimizdi dúńyaǵa 
tanıtıwshı júdá úlken qúdiretli qurallardan biri ekenligi hámmemizge málim. 
Kórkem sport ilajların shólkemlestiriwdegi maqset – salamat turmıs tárzi, 
insanlar salamatlıǵı, olardıń da ruwxıy hám fizikalıq jetik bolıwları, bir sóz benen 
aytqanda-insanlardıń bos waqıtların mazmunlı ótkeriw, olarǵa ruwxıy hám fizikalıq 
medet beriwden ibarat. 

---

22 
Jurtımız ǵárezsizlikke eriskennen keyin sport tamashalarınıń kórkemlik 
táreplerine itibar berile basladı. Usı tárepten alıp qaraǵanımızda jurtımızda sport 
jumısların jáne de jetilistiriw boyınsha kóplep qayırlı jumısları alıp barılmaqta.
Ózbekstan televideniesinde «Sport» kanalınıń jumıs alıp barıwı buǵan mısal bola 
aladı. 
Jámiyetimizde alıp barılıp atırǵan mánawiy-ruwxıy, sociallıq-siyasıy jumıslar 
insanlardıń turmısınıń tiykarǵı bólegin óz ishine qamtıp alǵanlıǵı sebepli mánawiy 
hám fizikalıq salamatlıq jámiyette islep atırǵan, iskerlik kórsetip atırǵan bárshe 
shaxslar ushın eń joqarı inam esaplanadı. 
Sport hám kórkem óner – bul mámleketti basqa jurtlarǵa tanıstırıwshı qural, elshi 
esaplanadı. Sonıń ushın da mámleketimiz siyasatında sport hám kórkem ónerdi 
rawajlandırıwǵa qaratılǵan bir qansha qarar hám pármanlar, biyliklerge guwa 
bolamız. «Sap tánde sap aqıl» degenindey, jámiyet ushın da salamat insanlar zárúr. 
Kórkem sport tamashaların dóretkende scenarist-rejissyor hám sporchı-trener 
menen másláhátlesken halda olardıń is háreketlerin qaǵazǵa túsiriwge háreket etedi. 
Bunday ilajlar tiykarınan, jarıs túrinde ótkeriledi. Al onda teatrlastırılǵan usılların 
qollanıw kerek bolsa, ilajdıń kórkemlik táreplerin jáne de kúsheytiwge, 
jedellestiriwge sebep boladı hám nátiyjede tamashagóy ózi kútpegen ráhát beretruǵın 
kόrinske dus keledi, tamashaǵa qarata belsendiligi artıp baradı. 
Kórkem óner náziklikti, jaǵımlılıqtı, gózzallıqtı, al sport bolsa, qatańlıqtı, 
fizikalıq kúshlilikti, qattı qollılıqtı talap etedi. Sırttan qaraǵanda bul eki hádiyseni bir-
birine baylanıstırıw múmkin emestey bolıp tuyıladı. Bunday jetiskenlikke tek 
teatrlastırılǵan usıllar arqalı ǵana erisiw múmkin. 
Teatrlastırılǵan sport tamashalarına kóplegen mısallar keltiriw múmkin. Afinada 
bolıp ótken Olimpiyada oyınlarınıń ashılıwı hám jabılıw bólimindegi teatrlastırılǵan 
usıllardıń joqarı sheberlik penen atqarılǵanlıǵı buǵan mısal bola alıwı múmkin. 
Hár bir ilaj tamashasın saxnalastırıw barısında rejissyor óz aldına joqarı maqsetti 
qoyadı. Yaǵnıy bunday ilajlar tamashalarınıń bir-birine ǵárezli, jek kόriw názeri 
menen qarawına jol qoymawı, bir-birin qarata dushpanǵa aylanıp qalmawı, bir-birin 
qarsılas sıpatında emes, dos, aǵa-ini sıpatında qabıl etiwge, jeńilisin tán alıp, jánede 

---

23 
kóbirek miynet etiwlerin túsinip alıwları hám eń tiykarǵısı bir-birine húrmet penen 
qaraw kόz qarasınan múnásibette bolıwına erisiw múmkin. 
Kórkem sport tamashalarınıń anıq úlgilerin túrli sport jarısları, Olimpiyada 
oyınlarınıń ashılıwı yamasa jabılıw máresimlerinde gúzetiw múmkin. 
Sport hám kórkem óner ayırım taraw bolsa da, olardıń negizgi maqsetleri birdey. 
Kórkem sport tamashaları shόlkemlestiriw tiykarınan jarıs hám bellesiwler 
tiykarında shólkemlestiriledi. Bul iskerlikte tómendegi jumıslardı ámelge asırıw 
maqsetke muwapıq: 
- sport maydanın, yaǵnıy ilaj ótetuǵın orındı úyreniw; 
- sporchılar hám kórkem óner ǵayratkerleri shıǵıwlarınıń izbe-izligin islep 
shıǵıw; 
- sport hám kórkem όnerdiń úylesimliligine erisiw; 
- sport tarawın kórkemlestiriwge tiyisli usıllardı islep shıǵıw; 
- repiticiyalardı shólkemlestiriw hám basqa jumıs procesinde júzege keletuǵın 
halatlardı talqılaw hám jumıslardı rejelestiriw. 
Kórkem sport tamashaların ótkeriwde ilaj shólkemlestiriwshileri sport hám 
dóretiwshilik tarawlarınıń úylesimlligine erisiwi tiyis boladı.