Bilig 49. sayı

bilig
, Bahar / 2009, sayı 49 
 
28 
aktarmasının yanı sıra ibadet eden cemaati konu alan bazı eserlerde caminin 
ibadet merkezi olarak 19. yüzyıldaki önemini de ortaya koymuştur.  
Topkapı Sarayı’nda Resim Seksiyonunda bulunan bir resim, Fossati’nin 
Ayasofya’dan saray avlularını görüntülediği çalışmasının “Darüşafaka / Güzel 
Sanatlar” 8. sınıf öğrencisi İbrahim Ali Sabit Efendi’nin tuval üzerine yağlı-
boya kopyasıdır (env. no. 17/725). Resmin boyutları 81 x 68 cm’dir. 
Fossati’lerin çalışmalarını doğrudan konu alan bir sanatçı da Hüseyin Zekai 
Paşa’dır (1860-1919). İstanbul Resim ve Heykel Müzesi’ndeki 1905-06 tarih-
li, 100 x 81 cm. boyutlarındaki tuval üzerine yağlıboya tablosunda sanatçı, 
Fossati’nin tasarladığı hünkâr mahfilini, Ayasofya’nın iç görünümü ile birlikte 
yansıtmıştır. 
Ayasofya’yı resimlerinde en çok konu alan sanatçı  Şevket Dağ’dır (1876-
1944). Dağ, Fossati’lerin onarımlarından sonra yapının çoğunlukla iç mekan-
larını, bir kaçında da dış görünümünü yansıtan yağlıboya tablolar yapmıştır.
28
 
Sultan Abdülmecid’in 19. yüzyıl ortasında başlattığı onarım çalışmalarının, 
Ayasofya’nın günümüze gelebilmesinde payı büyüktür. İsviçre’li iki kardeş 
mimarın görevlendirilmesiyle 1847 yılında başlayan bu onarımları izleyebil-
diğimiz en önemli kaynak, kuşkusuz Fossati’lerin görsel ve yazılı belgeleri 
olmuştur. Aynı dönemde İstanbul’a gelen araştırmacı ve gezginlerin kitapla-
rında aktardıkları bilgiler ve gözlemlerini yansıtan gravürler, Osmanlı Arşivle-
ri’ndeki kayıtlar, Ayasofya risaleleri ve dönemin fotoğraf sanatçılarının Aya-
sofya ve İstanbul panoramaları, Türk ressamların Ayasofya’yı konu alan 
tabloları onarımların aşamaları ile izlendiği görsel ve yazılı belgelerdir ve 
yapının Osmanlı dönemindeki önemini ortaya koymaktadır. 
 
Açıklamalar 
1.  Mozaikler üzerine genel bilgi için bakınız Kleinbauer vd. 2004:49-79. 
2. Bellinzona Arşivi, No. 1291, 1339, Fossati 1890, 2.  
3.  Fossati 1890, 2, levha 21 ve 25. Levha 21 onarım sonrasını, 25 ise onarım 
öncesini göstermektedir: Bellinzona Arşivi, No. 1291, 1339.  
4.  Fossati 1890, 2, Levha 21 ve 25; Bellinzona Arşivi, No. 1339. 
5. Bellinzona Arşivi, No. 1291. Fossati 1890, 2’de onarım çalışmalarını anlatırken 
minareden söz etmemiştir. 
6. Kinross, yapının kırmızı ve yeşil renkte boyandığını (1972: 119); Lethaby -
Swainson ise sadece kırmızı renkte boyandığını belirtir (1894: 148).  
7.  Fossati 1890, Levha 15-19, 25. Levha 25’de Ayasofya’nın onarımdan önceki 
görünümü ve çevresindeki ahşap yapılar görülür. 
8.  Fossati 1890, Levha 24. 

---

Doğan, Sultan Abdülmecid Dönemi'nde İstanbul - Ayasofya Camii'ndeki Onarımlar 
 
29 
9.  Levha günümüzde Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde, Güzel Yazılar Bölü-
mü’ne kayıtlıdır. Arkasında N. Lanzoni, S. Sofya 1849 yazısı vardır. Fossati 1890, 2, 
Levha 8-9; Bellinzona Arşivi, No. 1291, 1339, 117, 203; Albüm, sayfa 41 ve 45. 
10. Bellinzona Arşivi, No. 616, 625, 640. 
11. Başbakanlık Arşivi, Meclis-i valâ, No. 13152. 
12. Bellinzona Arşivi, No. 1291. 
13. Bellinzona Arşivi, No. 273, 275, 279, 306. 
14. Bellinzona Arşivi, No. 1291, 306; Lütfi, (1328), VIII, 125, 181; Ayvansarayî 1281 
H. / 1864 M. I.4. 
15. Lütfi, Tarih VIII, 125, 181; Ayvansarayî 1281 H. / 1864 M. I.4. 
16. Fossati 1890, levha 3. 
17. Bellinzona Arşivi, No. 1291, 117v ve 443; Fossati 1890, Levha 3, 6, 8, 11-14. 
18. Fossati 1890, Levha 1-9; Bellinzona Arşivi, No. 1291. 
19. Fossati 1890, Levha 3-4, 24. 
20. Eserin dijital kopyasını almamıza izin veren İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, 
Nadide Eserler Bölümü Müdürlüğü’ne ve uzmanlarına teşekkür ederiz.  
21. Bellinzona Arşivi, No. 1291. 
22. 11 – 23 Mayıs 2008 tarihlerinde İsviçre’de bulunan Archivio Cantonale di 
Bellinzona’daki Fossati Arşivi’nde çalışmalarımda yardımcı olan ve tüm arşivi in-
celeme olanağını sunan Arşiv Müdürlüğü’ne teşekkür ederim. 
23. Kitabın iki kopyası Bellinzona Arşivi’nde, biri Lugano Biblioteca Cantonale 
(Lugano Kanton Kütüphanesi)’dedir. 
24. Tablonun dijital kopyasını almamıza izin veren Topkapı Sarayı Müzesi uzmanları-
na teşekkür ederim. 
25. Müze’nin deposunda bulunan eseri inceleme olanağı sunan ve dijital kopyasını 
temin eden Lugano Museo d’arte (Lugano Sanat Müzesi) Müdürlüğü’ne teşekkür 
ederim.  
26. Tablonun dijital kopyasını temin eden Zürich Landesmuseum (Zürich Devlet 
Müzesi) Müdürlüğü’ne teşekkür ederim. 
27. Bilgi için bakınız, Mango 1962: 134. 
28. Sanatçı, farklı koleksiyonlarda ve müzelerde korunan 28 tabloda Ayasofya’yı 
konu almıştır. 
 
Kaynaklar 
Akar, Azade (1971). “Ayasofya’da Bulunan Türk Eserleri ve Süslemelerine Dair Bir 
Araştırma”. Vakıflar Dergisi 9: 277-290. 
Akgündüz, Ahmed, Said Öztürk ve Yaşar Baş (2005). Üç Devirde Bir Mabed Ayasof-
ya. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay. 
Amicis, Edmondo De (1981). İstanbul (1874). Çev. Beynun Akyavaş. Ankara: Kültür 
Bakanlığı Yay. 
Antoniades, Eugenios M. (1907-09). Εκφρασιςτής ̀Αγίας Σοφίας. I-III. Leipzig:  Kom-
missionverlag von B. G. Teubner. 

---

bilig
, Bahar / 2009, sayı 49 
 
30 
Ayvansarayi, Hafız Hüseyin (2001). Hadikat-ül Cevami. 2 cilt. Haz. A. N. Galitekin. 
İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.  
Berezin, Iya (1854). Posesčenie Tsaregradskikh dostoprimečatel’nostey vo vremja 
prebyvanija v Konstantinopole ego İmp. Vysočestva Velikago Knjazja 
Konstantina Nikolaeviča v 1845 godu. St. Petersburg. 
Berger, Albrecht (2004). “Der Glokenturm der Hagia Sophia”. Sanat Tarihi Defterleri 
Metin Ahunbay’a Armağan, Bizans Mimarisi Üzerine Yazılar 8: 59-73. 
Blanchard, Pharamond (1855). Itinéraire Historique et Descriptif de Paris à 
Constantinople Contenant les Environs de Cette Derniére Ville. Paris. 
Byzantios, Skarlatos (1851). Η Κωνσταντινούπολις. I. Athens. 
Choisy, Auguste (1876). L’Asie Mineure et les Turcs en 1875. Paris. 
Ćurčić, Slobodan (2004). “Some Reflections on the Flying Buttresses of Hagia Sophia 
in Istanbul”. Sanat Tarihi Defterleri, Metin Ahunbay’a Armağan, Bizans Mi-
marisi Üzerine Yazılar 8: 7-22. 
Dirimtekin, Feridun (1960). “Ayasofya’da Yeni Bulunan Bir Mozaik”. Ayasofya Mü-
zesi Yıllığı 2: 11-13. 
Durand, Paul (1867). Etude sur l’Etimacia Symbole du Jugement Dernier dans 
l’iconographie Grecque Chrétienne. Chartres-Paris. 
Emerson, William ve Robert L. van Nice (1950). “Hagia Sophia and The First 
Minaret Erected After The Conquest of Constantinople”. American Journal 
Archaeology 54: 28-40. 
Eyice, Semavi (1983). “Ayasofya Horologion’u ve Muvakkithanesi”. Ayasofya Müzesi 
Yıllığı 9: 15-24. 
           (1984). Ayasofya I-III. İstanbul: Yapı Kredi Yay. 
Fossati, Gaspare (1852). Aya Sofia Constantinople: as recently restored by order of 
H. M. the Sultan Abdul Mediid / from the original drawings by Chevalier 
Gaspard Fossati. Litographed by Louis Haghe. London. 
Fossati, Gaspare ve Giuseppe (1890). Rilievi Storico Artistici Sulla Architettura 
Bizantina dal IV al XV e Fino al XIX Secolo. Milano: Bernardoni. 
Fresne-Canaye, Philippe Du (1897). Le du Voyage du Levant de Philippe du Fresne-
Canaye. Paris: Publié par H. Hause. 
Gautier, Theophile (1856). Constantinople. Paris: Michel Lewy Fréres. 
Guiglia Guidobaldi, Alessandra – Claudia Barsanti (2004). Santa Sofia Di Constan-
tinopoli, L’Arredo Marmoreo Della Grande Chiesa Giustinianea. Studi Di 
Antichità Cristiana Pubblicati a Cura Del Pontificio Istituto Di Archeologia 
Cristiana LX. Citta Del Vaticano: Studi Di Antichità Cristiana Pubblicati a 
Cura Del Pontificio Istituto Di Archeologia Cristiana LX.
 
Guiglia Guidobaldi, Alessandra (2005). “Il corpus dei marmi bizantini nella Santa 
Sofia-Ayasofya Müzesi ad Istanbul / İstanbul Ayasofya Müzesi Bizans Dönemi 

---