Bilig 49. sayı

Doğan, Sultan Abdülmecid Dönemi'nde İstanbul - Ayasofya Camii'ndeki Onarımlar 
 
17 
çemindedir. Üzerlerindeki palmetler, Türk ve Batı bezemelerinin karışımı 
olarak değerlendirilir (Resim 10). Gaspare Fossati’nin, Türk ustalarca bronz-
dan döküldüklerini belirtmesine karşın, kandillerin ahşap oldukları ve üzerle-
rinin altın yaldızla boyandıkları saptanmıştır (Lethaby - Swainson 1894: 120, 
Mango 1962: 15).
17
 
 
Resim 10: Kandil avizeler (S. Doğan Arşivi) 
Fossati’lerin onarımları sırasında caminin zemini boydan boya, Uşak halıları 
ve Mısır’dan getirilen hasırlarla döşenir. 88 yekpare halı getirilmiş olmasına 
karşın, 14’ü fazla gelir; aynı zamanda kapılara perdeler asılır (Akgündüz vd. 
2005: 501-502).
18
 
İç narteksten naosa geçişi sağlayan beş kapıya, yeni ahşap kanatlar takılır. İç 
narteksteki özgün Bizans kapı kanatlarının ne zaman çıkarıldığı bilinmiyor. E. 
M. Antoniades, kanatların Latin yağmaları sırasında götürüldüğünü, bugün-
kü kapıları, VIII. Mikhail Palaiologos’un (1259-82) yaptırdığını belirtir 
(Antoniades 1907-09, I: 159). C. Loos’un 1710 yılındaki çizimlerinde günü-
müzdeki kapılardan farklı kapı kanatları görülür. Günümüzde var olan kanat-
lar, Fossati’ler’in ekledikleri olmalıdır (Mango 1962: 15). 
Galeride naosa bakan sütunlu ve araları taş bezemeli levhaların önünde ve 
üstte örtü sistemine geçişte yer alan korkuluklar, ahşaptan yenileri ile değişti-
rilir. Yükseklikleri 1 m’den az olan bu korkuluklar, olasılıkla duvarlardaki 
bezemelerin yapımında ve onarımlarda kullanılmak üzere yapılmıştır. Yapıyı 

---

bilig
, Bahar / 2009, sayı 49 
 
18 
boydan boya dolaşan yeni korkuluklar da 19. yüzyıl Viktorya biçemindedir 
(Peschlow 1980: 100).
19
 
7. Mozaiklerdeki Çalışmalar:  19. yüzyılda Ayasofya’nın duvarlarındaki 
sıvalar bozulmuş, altında yer yer mozaikler ortaya çıkmıştı. Fossati’ler, Aya-
sofya’nın mimari onarımlarından sorumlu olmalarına karşın, çalışmalar sıra-
sında Abdülmecid’in izniyle sıvaları kaldırıp, açığa çıkan mozaikleri onardık-
tan sonra suluboya ve karakalem çizimlerle belgelemişler, daha sonra figürlü 
panoları  sıva ile kapatmışlardır (Teteriatnikov 1998: 3-25). Böylelikle bir 
kısmı korunmasa da, günümüze ulaşan resimleri, Fossati Kardeşlerin çalış-
malarına borçluyuz. Günümüze gelemeyenleri de yine onların çizimlerinden 
öğrenmekteyiz. 
8. 1851-1858 Yılları Arasında Ayasofya Çevresindeki Düzenleme-
ler: 1849 yılında Ayasofya Camii’nin ibadete açılmasına karşın, onarım ve 
bakım çalışmaları Abdülmecid’in saltanatının sonuna kadar sürdürülmüştür 
(Akgündüz vd. 2005: 563). 1858 veya 59 yıllarında İstanbul’dan ayrılıncaya 
kadar Gaspare, bu çalışmalara katkıda bulunmuş olmalıdır. Bu çalışmalar 
kapsamında, 1851’de Ayasofya ve Sultan Ahmed Camilerinin çevresi ile bazı 
mahallelerin kaldırımları onarılır. 1852’de I. Mahmud’un hayratından olan 
imaretin fırını ve mutfağı onarılır. 1853’te Sultan Ahmed ve Ayasofya Cami-
lerinin imareti ve ek yapılarına gelen içme suyunun, Edirnekapı dışında bu-
lunan teraziden, Bozdoğan kemerlerinin sonuna kadar olan ana suyolu ona-
rılır, suyolunun zarar gören kurşun boruları yenilenir. 
1854’te Ayasofya’nın avlusunda yeni yapılan muvakkithane’nin bitişiğindeki 
sıra muslukların hazinesi ile öteki eskimiş bölümlerin onarımı gerçekleştirilir. 
1857’de Ayasofya’nın  şadırvanlı avlusundan Bâb-ı Hümâyûn Caddesi’ne 
uzanan Türbe Sokağı’nın döşeme taşları onarılır. 1857-58 yıllarında Ayasof-
ya’nın kurşunları onarılarak yeni kurşun çatılar yapılır, Kasr-ı Hümâyûn avlu-
sunun üst örtüsü yenilenir (Akgündüz vd. 2005: 563-567). 
 Fossati’lerin Ayasofya’daki Onarım Çalışmalarını Aktaran Belgeler 
Litografi Albümü: Gaspare Fossati’nin Ayasofya’daki çalışmalarını belge-
leyen Albüm, 1 Haziran 1852 yılında Londra’da yayımlanır. Fossati, kitabını, 
onarım görevini kendisine veren Sultan Abdülmecid’e adamıştır. Fossati, 
Ayasofya ve çevresinin o güne dek resmedilmemiş açılardan görüntülerine 
yayınında yer verir. Albümdeki Ayasofya’yı gösteren, 36 x 53 cm. boyutun-
da renkli litografi (taş baskı) 25 levhayı, Belçikalı litografi ustası Louis Haghe 
(1806-85) basmıştır.  

---

Doğan, Sultan Abdülmecid Dönemi'nde İstanbul - Ayasofya Camii'ndeki Onarımlar 
 
19 
Albüm üç ayrı özellikte basılır: elde boyanan ve mukavva üzerine yaptırılan 
büyük boy albüm; kütüphanelere konulmak üzere büyük boy kağıtlar ile 
ciltlenmiş orta boy albüm; küçük kağıtlar ile sulu boya yapılarak ciltlenmiş 
albüm. Bu üç farklı albümün fiyatları da farklıdır; birincisi 10 Sterlin 10 Şilin, 
ikincisi 7 Sterlin 7 Şilin, üçüncüsü 4 Sterlin 4 Şilin’dir. 22 Ocak 1854 tarihli 
irade gereğince, albümün farklı çeşitlerinden onbeşer adet alınması uygun 
görülmüştür. Ragıp Paşa Kütüphanesi’nde korunan onbeş albümden biri 
Mabeyn-i Hümâyûn (Sultan’ın Sarayı) Kütüphanesi’ne, birer nüshası Erkân-ı 
Harbiye-i Umumiyye’ye (Genel Kurmay), Devâir-i Bahriye (Deniz Kuvvetleri) 
ve  Hendesehane-i Mülkî (Mühendis Mektebi) Kütüphanelerine gönderilir 
(Akgündüz vd. 2005: 527-528). 
Albümün kaç adet basıldığı bilinmemektedir. Ancak bilinen ciltli nüshalar, iki 
ile dört renk baskılıdır. Serinin bazı nüshaları özel olarak daha özenli yapıl-
mıştır. Bu nüshalardan Fossati’nin Ocak 1853 tarihinde Sultan Abdülmecid’e 
sunduğu kopya, bugün İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir. Özel hazır-
lanan bu nüshalar, elle renklendirilmiş, daha kalın bir kartona yapılmış, sayfa 
kenarları altın yaldızlı, üstü altın baskılı, kırmızı deri ciltlidir.
20
 
Tek yapraktan oluşan iç kapakta, kitabın adı, Bizans sanatından kaynakla-
nan geometrik motifli bir çerçeve içine alınmıştır. Yazının üst ve altında 
Fossati’nin Ayasofya’daki onarımlarının anısına tasarladığı ve Robertson’un 
hazırladığı gümüş madalyonun resmi yer alır. Madalyonun ön yüzünde Sul-
tan Abdülmecid’in tuğrası, arka yüzde Ayasofya’nın batıdan görüntüsü yer 
alır (Resim 11). 
Albüm için Fossati’nin yazdığı metnin özgünü Bellinzona Arşivi’ndedir.
21
 Giriş 
ve levha açıklamalarını içeren bu metni, Albüm’de Adalbert de Beaumont 
yeniden kaleme almıştır. Metnin Fransızca çevirisi, albümdeki gravürler eşli-
ğinde sunulur. 
Arşiv Belgeleri: İsviçre’deki Ticino / Tessin Kantonu’nun Morcote kasaba-
sında bulunan Fossati Kardeşlere ilişkin çeşitli belgeler, 1935 ve 1954 yılla-
rında Bellinzona Kanton Arşivi’nce (Archivio Cantonale di Bellinzona) 
Fossati ailesinden satın alınmıştır. 35 karton kutuda 2147 belge, konularına 
göre envanter numaraları ile korunmaktadır. Ancak, üç - beş belge tek bir 
numara altında toplandığından kutulardaki belge sayısı 3000’in üzerindedir. 

---