Bilig 49. sayı

bilig
, Bahar / 2009, sayı 49 
 
26 
405).
27
 Fossati’nin galerideki yan şapeli açtığını, duvarlardaki mozaiklerin 
büyük bir bölümünün dökülmüş olduğunu, Fossati’nin buradan mozaik ta-
neleri alarak bunlarla daha önemli mozaikleri onardığını eklemişlerdir.1847 
yılında  İstanbul’da bulunan P. Durand, Ayasofya’nın onarımı  sırasında ça-
lışmaları yakından izlemesi için kendisine izin verildiğini ve yapıdaki mozaik-
lerin büyük bir bölümünü gördüğünü belirtir (1867: 10, not 2, 22-23, not 1). 
Zafer kemerinin üst kısmında  Etoimasia yazısını ve aynı kemerde Boş Taht 
sahnesini gördüğünü söyleyerek, kitabında bu mozayiğin bir çizimini yayım-
lamıştır. Mozaiklerin onarılarak daha sonra boya ile kapatılmış olduğundan 
söz eder. 
19. yüzyılın ikinci yarısında  İstanbul’a gelen E. De Amicis, izlenimlerini ak-
tardığı 1883 tarihli kitabında, C. Biseo’nun gravürleri ile buradaki yaşamı ve 
anıtları belgelemiştir (1981: 201-225). Ayasofya’nın ayrıntılı mimari betim-
lemesini yapan Amicis, aynı zamanda burada ibadet eden müslümanlardan 
söz etmiştir. Türk Dönemine ait hünkâr dairesi ve mahfillerden de söz eder. 
Kitapta yapının genel iç görüntüsünü betimleyen gravür, Fossati’lerin onarım 
sonrasını yansıtır. 
1875 yılında İstanbul’da bulunan gezgin A. Choisy, Fossati’nin bir arkadaşı-
nın onarımla ilgili olarak kendisine söylediklerini aktarır (1876: 45). 
Abdülmecid’in Ayasofya’nın onarımı için görevlendirdiği Fossati’nin mozaik-
leri açığa çıkardıktan sonra, Sultan’ın bunlardan birinin açıkta bırakılmasını, 
ayrıca bunların bir gün açılacak biçimde kapatılmasını istediğini anlatır. 
A. G. Paspates seyahatnamesinde, D. Galanakes’in Ayasofya’nın cephe 
boyamaları ile muvakkithane’yi gösteren bir gravürü eşliğinde onarımları 
aktarmıştır (1877: 338-39). 
19. yüzyılda  İstanbul’u ziyaret eden araştırmacı D. Pulgher, İstanbul’daki 
Bizans kiliseleri ile ilgili kitabın Ayasofya bölümünde, Fossati’nin mozaikleri 
onardığına kısaca değinir (1878: 19-20). 
G. Schlumberger, 19. yüzyıl sonlarında İstanbul’daki Bizans anıtları üzerine 
yazdığı kitabında Ayasofya’daki gözlemlerine de yer vermiş ve Ch. De 
Billy’nin gravüründe yapının dış görünümünü çevre düzeniyle birlikte aktar-
mıştır (1890: 269). 
C. W. C. Oman, Bizans İmparatorluğunu konu alan kitabında Ayasofya’ya 
da bir bölüm ayırmış, iç görünümünü yansıtan iki fotoğraf ile Bayet’nin ya-
pıyı doğu cepheden gösteren 1883 tarihli gravürüne yer vermiştir (1892: 96, 
146). 
Ayasofya’yı konu alan kitapta W. R. Lethaby ve H. Swainson, 1847 yılında 
Fossati’lerin onarım çalışmaları başladığı  sırada, yapının kötü durumda ol-
duğunu belirterek, yapıdaki çalışmaları anlatmışlardır (1894: 120, 148). 

---

Doğan, Sultan Abdülmecid Dönemi'nde İstanbul - Ayasofya Camii'ndeki Onarımlar 
 
27 
Kitapta, Fossati’lerin 1852’de Londra’da basılan litografi albümünden de söz 
edilir. Kubbeyi dıştan destekleyen dört payandanın işlevsiz olduğu gerekçe-
siyle kaldırıldığı, eğrilmiş onüç sütunun düzeltildiği, içteki mermer süslemele-
rin temizlenerek onarıldığı, yeni bir hünkâr mahfili’nin inşa edildiği, mozaik-
lerin açığa çıkarılıp temizlendikten sonra tekrar kapatıldığı ve yapının dış 
cephelerinin kırmızı şeritli boyandığı, verilen bilgiler arasındadır. 
E. Grosvenor, İstanbul’u konu alan kitabının ikinci cildinde Bizans kiliselerine 
ilişkin bilgi verirken Ayasofya’ya da yer vermiş, Fossati’lerin onarımlarından 
kısaca söz etmiştir (1893: 539, 551). Onarımlar sırasında  İstanbul’da bulu-
nan Grosvenor bazı mozaikleri anlatırken, bugün var olmayan bema keme-
rindeki İsa mozayiğini gördüğünü de belirtmiştir. 
Osmanlı Dönemi tarihçisi Lütfî ise 1328 H. /1910 M. tarihli kitabında Aya-
sofya’nın tarihsel gelişimini anlatır (1910). 
Osmanlı Arşivlerinde Ayasofya’nın Onarımları:  Ayasofya’nın Bizans 
Dönemi, batılı araştırmacılarca kaleme alınan pek çok kitap ve makaleye 
konu olmuş, 19. yüzyılda Abdülmecid Dönemindeki onarımlar, iki yabancı 
mimarın görevlenmesi ve dinsel konulu mozaiklerin ortaya çıkarılması nede-
niyle önemli olmuştur. Ayasofya’nın Osmanlı Dönemine ilişkin yayınların 
kısıtlı olmasına karşın Osmanlı Dönemi kaynakları çok zengindir. İstanbul ve 
Ayasofya tarihi risaleleri, Osmanlı Vekâyinameleri, Hadîkatü’l Cevâmi, Vak-
fiyeler, Vakıf Muhasebe Defterleri, Vakıf Tahrir Defterleri gibi Başbakanlık 
Osmanlı Arşivi’ndeki kaynaklar dönemin önemli bilgilerini aktarmaktadır 
(Akgündüz vd. 2005: 43-61). Bu kaynak ve kayıtlarda Ayasofya’nın Osmanlı 
Döneminde yapılan yeni ek binaları, bezemeleri, ibadete yönelik eşyaları, 
onarımları, bu çalışmalarda görev verilen usta ve sanatçılar, yapılan harca-
malar, bu giderlerin kaynakları arşivlenmiştir. Son yıllarda bu kayıtların ay-
rıntılı olarak incelendiği, Ayasofya’nın Osmanlı Dönemini aydınlatan monog-
rafik, kapsamlı ve önemli bir yayın bu alandaki büyük boşluğu doldurmuştur 
(Akgündüz vd. 2005).  
19. Yüzyıl Fotoğraflarında Ayasofya: Ayasofya’daki onarımlardan sonra 
yapının içini ve çevresindeki düzenlemeleri, James Robertson, Abdullah 
Biraderler, Paskal Sebah, Sebah ve Joaillier, Guillaume Bergren, Vasilaki 
Kargopulo gibi dönemin fotoğraf sanatçıları 1857-1880 tarihleri arasında 
belgelemiştir (Ögel vd. 2007: 22-39). Bu fotoğrafların önemi, Ayasofya’nın 
yanı  sıra çevresinde bugün var olmayan yapıları, kent dokusuyla birlikte 
yansıtmasıdır. 
19. Yüzyılda Türk Sanatçıların Tablolarında Ayasofya: Ayasofya, 19. 
yüzyılda Türk sanatçıların da ilgi odağı olmuş, pek çok yağlıboya tabloda 
yapının iç ve dış görünümleri yansıtılmıştır. Bu resimler, mimari ayrıntıları 

---