Bilig 49. sayı

bilig
, Bahar / 2009, sayı 49 
 
20 
 
Resim 11: Litografi Albümü, kapak (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi) 
Arşivde mimari çizimler, taslaklar, notlar, özel mektuplar, pasaportlar, diplo-
malar, seyahat notları, anlaşmalar, gazete ve dergilerden küpürler, fotoğraflar 
ile Fossati ailesinin 16. yüzyıla değin uzanan belgeleri bulunur. Ayasof-
ya’daki onarımlar sırasında çizilmiş 400’den fazla karakalem ve suluboya 
resimler de bu belgeler arasında önemli bir grup oluşturur.
22
 Arşivdeki belge-
ler, Ayasofya’nın mimari çizimleri, iç ve dış görünümleri, mimari ayrıntıların 
yanı  sıra, onarımlar sırasında belgelenen mozaiklerin taslaklarını içermekte-
dir. Mozaikler ortaya çıkarıldığında çabuk, fakat ustaca yapılmış taslakların 
yanlarına açıklayıcı notlar ve ölçüler yazılmıştır.  
Ayrıca Arşiv’de kurdele ile bağlanmış 46 x 61 cm boyutlarında kırmızı deri 
bir albüm içinde, Ayasofya’nın mozaiklerinin suluboya resimlerini içeren 
foliolar korunmaktadır. Albümdeki resimler iki grupta incelenebilir. Birinci 
grup özenle hazırlanmış, bazıları tamamlanmamış resimlerdir. Bunlardan 
yalnızca biri imzalı ve tarihlidir: “Architecte Fossati d’aprés l’original. 
Constantinople, 1848”. Bu gruptaki tüm çalışmaların Gaspare Fossati’ye ait 
olduğu sanılmaktadır. Biçemsel farklılık gösteren ikinci grup resimlerde, ge-
nellikle renkler özgün değildir. Bu grubu ise Giuseppe Fossati’nin hazırladığı 
düşünülür. Gaspare, Giuseppe’nin fırçasından çıkmış birçok suluboya resmi 

---

Doğan, Sultan Abdülmecid Dönemi'nde İstanbul - Ayasofya Camii'ndeki Onarımlar 
 
21 
yeniden elden geçirerek boyamış ve notlar almıştır. Arşiv’deki suluboya re-
simler, 1890 yılında Turin’de açılan bir mimarlık sergisinde tanıtılmıştır 
(Fossati 1890). 
Arşivdeki diğer önemli belgelerin korunduğu, 34 x 48 cm boyutlarında kırmı-
zı kadife kapaklı, kapağında altın yaldızlı Osmanlı arması bulunan Albüm, 
Fossati’lerin  İstanbul’daki çalışmaları ile birlikte Ayasofya’dan bazı resimler 
içermektedir. 
Gaspare’ın, Ayasofya’daki onarımları sürerken ve çalışmalar tamamlandıktan 
hemen sonra yazılmış iki raporu, Bellinzona Arşivi’ndeki belgeler arasındadır. 
1291 numaralı birinci rapor, onarımlardan sonra yazılmış olup, Ayasofya’nın 
genel bir tarihçesini ve buradaki çalışmaların ayrıntılarını içerir.  
1339 numaralı ikinci raporu, Gaspare yüksek derecede bir Türk görevliye 
onarımlar sırasında yazmıştır. Burada kendisine onarım için verilen ücret ve 
onarımın başlatıldığı tarih belirtildikten sonra, yapıdaki çalışmalar anlatılmış-
tır. Öteki raporda söz edilmeyen, kubbenin dışındaki iki ağırlık kulesi ile dört 
payandanın kaldırılmış olduğu ifade edilerek, açığa çıkarılan mozaikler konu-
ları ve yerleri ile belirtilmiştir. 
Fossati’lerin Ayasofya Üzerine Yayınları:  Gaspare’ın Ayasofya’daki ça-
lışmalarını belgeleyen bir yayın, ölümünden sonra kardeşi Giuseppe’nin hazır-
ladığı kitaptır. Kardeş Fossati, Turin’de düzenlenen bir mimarlık sergisi nede-
niyle, Ayasofya’da ortaya çıkardıkları mozaiklerin listesini küçük bir katalog 
halinde Eylül 1890’da Milano’da yayımlar (Fossati 1890).
23
 Katalogda iki ayrı 
liste bulunmaktadır. Listelerden birincisi şöyledir (Fossati 1890: 106-107): 
1.  Meryem’e Konstantinopolis ve Ayasofya’nın maketlerini armağan eden 
İmparator Konstantin ve Iustinianos. 
2. 7. 
yüzyıla ait İsa, Meryem ve Yahya. 
3.  Piskopos, peygamber ve hekim azizlerden oluşan onüçer figürlü iki grup. 
4. Başmelek Gabriel ile Meryem’in yanında İsa’ya diz çöküp dua eden IV. 
Konstantin. 
5.  İmparator Ioannes Komnenos Porphyrogenetos ve İmparatoriçe Eirene 
Meryem’in önünde (10.-11. yüzyıl). 
6.  İsa, İmparator XI. Konstantin Monomakhos, İmparatoriçe Zoe (10.-11. 
yüzyıl). 
7. Tahtta 
İsa Pantokrator. 
8.  Aleksios Komnenos (10.-11. yüzyıl). 
9.  Ioannes Palaeologos (13.-14. yüzyıl). 

---

bilig
, Bahar / 2009, sayı 49 
 
22 
10. Leo’nun kardeşi Aleksandros. 
11. Meryem’in betimlendiği üç resim. 
12. Yahya, dört havariyle birlikte, çevresinde Kerubim ve Seraphim’lerin 
dairesel kompozisyonda betimlendiği resim. 
13.  Üç büyük, iki küçük peygamber büstleri. 
14. Anıtsal bir Pantokrator madalyonu. 
15. Üzerinde ya da çevresinde Yunanca ile Latince açıklamaların yer aldığı 
çeşitli amblemler. 
16.  İmparator Iustinianos ile Konstantin’in tahtta oturan Meryem’e Ayasofya 
ile Konstantinopolis’i sunmaları (8. yüzyıl). 
17.  İsa, Meryem ve Yahya (6. yüzyıl). 
18. Hekim azizler, peygamberler ve piskoposlardan oluşan altı figür: 
Anthemios, Basileos, Gregorios Theologos, Dionysos Areopagil, 
Nikolaos, Gregorios Armeniakos. 
19. Öteki hekim azizler, peygamberler ile piskoposlar: Ignatios Oneos, 
Metodios, Ignatios ya da Theophoros, Gregorios ya da Taimaturgos, 
Ioannes ya da Chrysostomos. 
20. Aziz Ignatios. 
21. Meryem ile başmelek Gabriel arasında tahtta oturan İsa’nın önünde diz 
çöküp dua eden IV. Konstantin Pogonatos (10.-11. yüzyıl). 
22.  İmparator Ioannes Komnenos Porphyrogenetos ve İmparatoriçe Eirene, 
aralarında Meryem (10.-11. yüzyıl), IX. Konstantin Monomakhos, İmpa-
ratoriçe Zoe, ortada İsa (10.-11. yüzyıl). İki konu tek bir resimde betim-
lenmiştir.  
23.  İki resim içeriyor: Ioannes Palaeologos, iki Meryem, peygamber ve aziz-
lerin başları (13.-14. yüzyıl). 
24. Leo’nun kardeşi Aleksandros. 
25. Başmelek Gabriel. 
26.  Bir resimde atriumun (avlu) kapısı, kerubimler, çeşitli ayrıntılar. 
27.  Pantokratorlu büyük madalyon. 
28.  Yedi resimde betimlenen çeşitli mimari süsleme çizimleri, sütun başlıkları 
ve kaidelerini içeren yaklaşık 100 çizim. 
Katalogdaki listede belirtilen mozaikler, suluboya ve karakalemle betimlen-
miştir.  İmparator Iustinianos, Konstantin ve Meryem’i gösteren iki suluboya 

---