Bilig 49. sayı

Doğan, Sultan Abdülmecid Dönemi'nde İstanbul - Ayasofya Camii'ndeki Onarımlar 
 
23 
resim yapılmıştır. İsa, Meryem ve Yahya’yı içeren Deesis sahnesinin bir sulu-
boya resmi; kuzey ve güney timpanumlarda hekim azizler, peygamberler ve 
piskoposların iki, Aziz Ignatios’un bir, İmparator Aleksandros’un bir, güney 
galerideki imparatorların bir ve Pantokrator’un betimlendiği madalyonun bir 
suluboya resmi vardır.  
Diğer Belgeler: Fossati’lerin Ayasofya’daki çalışmalarını içeren diğer bir 
belge, Topkapı Sarayı, Resim Seksiyonunda bulunan (env. no. 17/412), 
Gaspare Fossati’nin Ayasofya albümündeki 22. ve 23. levhaların yan yana 
eklenerek basılmış litografisidir. Dört parçadan oluşan resmin boyutları 30 x 
149 cm’dir.
24
  
Bir diğer belge, Gaspare Fossati’nin Ayasofya’yı  dıştan çevresi ile birlikte 
gösteren suluboya tablosudur. Lugano’da Museo d’arte (Sanat Müzesi’nde) 
korunan 1848 tarihli tablo 26 x 28,5 cm boyutlarındadır.
25
 
Zürich’te Landesmuseum’da korunan Gaspare Fossati imzalı ve İstanbul 
1848 tarihli tabloda, Ayasofya’da liturjik bir ayin sahnesi hayali olarak res-
medilmiştir. Karton üzerine yağlıboya tekniğindeki resim, 53 x 45 cm boyut-
larındadır.
26
 
19. Yüzyıl Yayınlarında Ayasofya ve Fossati’ler: 19. yüzyıl yayınların-
da Ayasofya ve Fossati’lerin çalışmalarını içeren belge niteliğinde bilgiler, 
şöyle özetlenebilir: 
Ayasofya’yı Fossati’lerin onarımları  sırasında veya onarımdan kısa bir süre 
sonra ziyaret eden gezgin ve araştırmacıların kitaplarında bu çalışmalardan 
ayrıntılı söz edilirken, aynı dönemde İstanbul’da bulunan kimilerinin onarım-
lardan söz etmedikleri gözlenir (Smith 1850, Blanchard 1855, Lady Hornby 
1863, Fresne-Canaye 1897). 
Fossati’lerin Ayasofya’daki onarımlarını aktaran en erken tarihli iki yayından 
birinde S. Byzantios, onarımların, Şeyhülislam’dan miras kalan para ile ya-
pıldığını ve bunun yaklaşık yirmi milyon kuruş olduğunu anlatır (1851: 474, 
508, 513). Mozaik çalışmalarından da söz eden Byzantios, pandantiflerdeki 
Seraphimleri tanımlar. Araştırmacı, Fossati’lerin mimari onarımları arasında, 
güneydoğudaki tuğla minarenin yükseltildiğini belirtir. Ayrıca onarımlar sıra-
sında yapının içinde iskeleler kurulduğunu anlatır. 
1849 yılında Ayasofya’yı ziyaret eden Rus gezgin A. N. Murav’ev, 
Fossati’lerin açığa çıkardığı mozaikleri aktarır (1851: 6, 11-13, 17-21, Mango 
1962: 137-138). Güneybatı dehlizde kapı üzerinde yer alan Meryem, Çocuk 
İsa ve iki imparator mozayiğini gördüğünü belirten Murav’ev, büyük kubbe-
deki İsa Pantokrator’un çok yakın bir tarihte kapatıldığını ekler. Apsis yarım 

---

bilig
, Bahar / 2009, sayı 49 
 
24 
kubbesinde Meryem ve Çocuk İsa tasvirini tanımlarken, iki yanında ellerinde 
küre tutan büyük melek figürlerinden sadece sağdakinin korunmuş olduğu-
nu, Kerubim’lerin açığa çıkarılıp, yüzlerinin boyanarak kapatıldığını, bunlar-
dan kaybolan karşılıklı iki Kerubim’in Fossati’lerce yeniden resimlendiğini, 
kuzey timpanumda Yeremya, Ezekiel ve Yeseya peygamberlerin korunmuş 
olduğunu, Habakkuk ve Zephaniah peygamberlerin görülebildiğini kısaca 
anlatır.  
En iyi korunmuş olan mozaiklerin, galerideki Deesis, İsa,  İmparatoriçe Zoe 
ve Konstantin Monomakhos’un mozaikleri olduğunu belirtir.  
Batı galerinin güney ucunda küçük bir şapel bulunduğunu, buradaki kapılar 
üzerinde altın haçların parladığını, ancak onarım sırasında haçların kapatıldı-
ğını anlatır. Şapelde girişin üzerinde Deesis ve tonozlarda azizlerin yer aldığı-
nı belirten araştırmacı, güneybatı rampa üzerindeki şapele bitişik oda ile 
şapeli karıştırmıştır.  Şapeldeki sunak masasının bulunduğu yerin belirgin 
olarak görülebildiğinden söz eder. 
Rus gezgin I. Berezin, kitabında yapıyı 1845 yılında dört kez ziyaret ettiğini, 
bu ziyaretlerinden sonra mimar Fossati’nin mozaikleri açığa çıkardığını, pek 
çoğunu onardığını, yapının plan ve çizimlerini yayımladığını belirtir (1854: 
45-48, Mango 1962: 133-134). 
1847-48 yıllarında Fossati’lerin Ayasofya’daki çalışmaları sürerken İstanbul’a 
gelen Avusturyalı mimar W. Salzenberg, Fossati’lerin ortaya çıkardıkları mo-
zaiklerin suluboya resimlerini yaparak 1855 yılında yayımlamıştır (1854: 16, 
45-113). Bu resimler, Fossati’lerin çalışmalarından sonra mozaiklerin ilk kez 
yayımlanması nedeniyle önem taşır.  
Kitabında Ayasofya’nın mimarisini ayrıntılı olarak inceleyen araştırmacı, 
kilisenin tarihçesiyle birlikte Türk Dönemindeki evrelerini ele alır. 
Abdülmecid Döneminde 1847-49 yılları arasında  İtalyan mimar Gaspare 
Fossati’nin, yapının onarımı için görevlendirildiğini belirtir (1854: 16). 
Salzenberg, Fossati’nin yapıdaki onarım çalışmalarına değinirken mozaiklerin 
ortaya çıkarılması, bazı alçı süslemelerin onarımı, mimari onarımlar, Hünkâr 
Dairesi ile Muvakkithane’nin yapımından söz eder. Salzenberg, yapının plan 
ve kesitleriyle birlikte, cephe çizimleri ve bazı mimari ayrıntılara yer vermiştir.  
Ayrıca mozaiklerin suluboya resimlerini de yayımlamıştır (1854: 45-113). 
Nartekste imparator kapısı mozayiğinin, güney timpanumda Yeremya, 
Ezekiel ve Habakkuk, Gregorios Theologos, Dionysios, Nikolaos, Gregorios 
Armenios, pandantiflerdeki Kerubimlerin, güneybatıda köşe odalarındaki ve 
kubbenin batı kemerindeki mozaiklerin resimleri yapılmıştır (Resim 12, 13).  

---

Doğan, Sultan Abdülmecid Dönemi'nde İstanbul - Ayasofya Camii'ndeki Onarımlar 
 
25 
 
 
Resim 12: Gregorios 
Resim 13: İmparator Kapısı mozayiği, İsa, 
Theologos, Dionysios,  
Nikolaos, Gregorios Armenios İmparator VI. Leo, 
 
Meryem, (Salzenberg 1854) 
 Başmelek Gabriel (Salzenberg 1854) 
 1849 ve 1852 yıllarında Ayasofya’yı iki kez ziyaret eden J. H. A. Ubicini, 
kitabında yapının Bizans ve Osmanlı Dönemi tarihine kısaca değinir; apsiste-
ki Meryem mozayiğini gördüğünü belirterek mozayiği tasvir eder (1977: 71-
81).  
İstanbul ile ilgili 1856 tarihli kitabında Th. Gautier, Ayasofya’nın onarımdan 
önceki durumuna ilişkin bilgi vererek kubbenin çatlak, sıvaların dökülmüş ve 
bütün yapının adeta yana yatmış olduğunu belirtir (1856: 267-279). Daha 
sonra Fossati’lerin onarım çalışmalarına değinerek, sütunları destekleyen 
kelepçelerin onarıldığını, kemerler arasındaki demirler ile bel veren duvarla-
rın sağlamlaştırıldığını, çatlakların kapatıldığını, duvar örgüsünün yenilendi-
ğini, kubbenin ağırlığını taşıyamayan payelerin, bu onarım sonucunda ayak-
ta durabileceklerini, mozaiklerin açığa çıkarılarak resimlendiğini, bu resimle-
rin mutlaka yayımlanması gerektiğini vurgulamıştır. Yapının içinde 
müslümanların ibadetlerine ilişkin ayrıntılara değinen yazar, caminin çevre-
sindeki yapılaşmadan söz eder. 
Osmanlı kaynakları arasında Ayvansarayî 1281 H. / 1864 M. tarihli kitabın-
da Ayasofya’nın mimari özelliklerini tasvir eder, Osmanlı Döneminde yapılan 
değişiklikleri aktarır (1864: 42-46). 
1847-49 yıllarında İstanbul’da bulunan din görevlileri Patrik I. Konstantius ve 
Theodoros M. Aristokles, mimar Fossati’nin kilisede onarım çalışmaları ta-
mamlandıktan sonra yapıya girdiklerini belirterek, yanlış bir tanımlama ile 
bemada, apsis yarım kubbesinin sol yanında Theotokos mozayiğini ve karşı-
sında baş melek Gabriel mozayiğini gördüklerini anlatırlar (1866: 403 vd., 

---