Bank sferasında risk menecmentinə təsir edən amillərin optimallaşdırılması
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.3.
Risk menecmentinin xüsusiyyətləri Müasir dövrdə risklərin daimi xarakter kəsb etməsi, onların artıq reallıq kimi dəyərləndirilməsini tələb edir. Bu baxımdan da risklərin düzgün başa düşülməsi və qiymətləndirilməsi və onların idarəçilik qərarlarının tərkib hissəsi kimi qəbul edilməsi olduqca vacibdir. Məhz buna görə də risklərin idarəedilməsinin şirkətlərdə, banklarda və digər təşkilatlarda baş verə biləcək itkilərin azaldılması və mənfəətin artırılması baxımından son dövrlərdə daha da aktual bir problem kimi formalaşmışdır. Sadaladığımız bu problemlərin də göstəricilərin qarşılıqlı əlaqəsi də risk menecmentinin tərkib hissəsi kimi meydana çıxır. Risklərin idarə edilməsi, müəssisə və təşkilatlarda istər düzgün qərarların qəbul edilməsi baxımından, istərsə də iqtisadi artımın təmin edilməsi və iqtisadi fəaliyyətin yaxşılaşdırılması nöqteyi nəzərindən çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xüsusilə də, sənaye baxımından inkişaf etmiş bir sıra ölkələrdə risklərin idarə edilməsi istiqamətində xüsusi menecment tədbirləri modellərlə işlənib hazırlanır. Hətta bu nöqteyi nəzərdən bir sıra şirkətlərin risk menecment üzrə xüsusi mütəxəssislər hazırlanır və belə bir ştat da müəyyənləşdirilir. Bu zaman risk menecment üzrə hazırlanan mütəxəssislər müəssisə və təşkilatlardan, son dərəcə yüksək formada olan iqtisadi təhlil etməyi və yüksək imtiyazlı bacarığa malik olmalıdırlar. Belə ki, riskləri idarə edən şəxslər müəssisə və təşkilatlardan bir sıra digər sferalar üzrə fəaliyyət göstərən mütəxəssislərdən, öz biliyi ilə fərqlənməli və baş verə biləcək hər hansı itkilərdən sığortalanmaq məqsədilə mütəmadi olaraq risk siyasətini həyata keçirməlidirlər. Bu zaman isə risklərin proqnozlaşdırılması prosesində ən səmərəli seçim metodologiyası və konsepsiyası çox mühüm rol oynayır. Bu dediklərimizlə yanaşı, müəssisə və təşkilatların, hər şeydən əvvəl onların fəaliyyət göstərdiyi sfera üzrə məqsədləri, missiyası, fəaliyyət istiqaməti və bu sahədə yarana biləcək risklərin meydana çıxması səviyyəsi təhlil edilməlidir. Bu zaman bütün iqtisadi, texniki, texnoloji məsələlərin təhlili edilməli, baş verə biləcək itkilərlə əldə ediləcək gəlirlər və bunların həcmi araşdırılmalıdır. Təhlil nəticəsində itkilərin baş vermə ehtimalının mövcud olması, müəssisə və təşkilatlarda psixoloji gərginlik
24
yaratmamalı, əksinə, bu zaman risklərin idarə edilməsi, qiymətləndirilməsi və azaldılması ehtimalları ilə əlaqədar tədbirlər işlənib hazırlanmalıdır. Beləliklə, risk menecmentinin tərkib hissəsi olaraq, riskin baş vermə ehtimalının obyektivliyini qəbul edərək, həmin problemin həllini müəssisə və təşkilatlarının fəaliyyətinin tərkib hissəsi kimi qiymətləndirmək daha doğru hesab edilir. Bu zaman təşkilatların iqtisadi fəaliyyətin həcmindən asılı olaraq risklərin meydana gəlmə meylləri və idarə edilməsi məsələləri də nisbətən fərqli xarakteri kəsb edir. Belə olduqda isə meydana çıxan problemlərin nəzərə alınmasını və bu riskləri mümkün qədər minimuma endirilməsi məsələsi olduqca zəruridir. Bir sıra mütəxəssisləri risklərin idarə edilməsi zamanı baş verə biləcək risk ehtimallarını minimuma endirməsi üçün adaptiv yanaşmadan istifadənin daha düzgün hesab edirlər. Lakin bununla yanaşı olaraq qeyd etməliyik ki, bir sıra risklərdən yayınmaq və bu risklərini məhdudlaşdırmaq üçün sadəcə bu yanaşma metodu kifayət etmir. Burada meydana çıxa biləcək risklərin azaldılması məqsədilə sistemli tədbirlər və antiböhran tədbirlərinin görülməsi zərurəti yaranar. Çünki kommersiya bankları və eləcə də digər firma və şirkətlərinin böhranı vəziyyətdə və onların kapitalın yerləşdirilməsi üzrə meydana çıxan problemləri, eləcə də kooperativ itkilərin azaldılması ilə əlaqədar yaranan ziddiyyətlərin aradan qaldırılması məqsədilə daha geniş idarəçilik tədbirlərinin həyata keçirilməsi vasitəsilə həll etmək mümkün olur. Nəinki ümumi risk anlaşaraq, risklərin idarə edilməsi, ümumilikdə iqtisadi risklər və bütün maliyyə kredit risklərini çoxaspektli olmaqla baş verə biləcək itkiləri ifadə etdiyi üçün ona istənilən iqtisadi fəaliyyətdə inamsızlığı formalaşdırır. Bu daha çox bazar iqtisadi sistemində iqtisadi risklərin meydana gəlməsi ilə özünü biruzə verir. Belə ki, iqtisadi riskləri ümumilikdə mənfəətin azalmasına və iqtisadi itkilərə səbəb olar. Bu baxımdan da iqtisadi risklərin sistemli formada təhlil edilməsi zəruri hesab edilir. Belə ki, iqtisadi risklər, bazar münasibətlərinin biznes fəaliyyətinin və azad sahibkarlığın əsas tərkib hissəsi kimi
25
çıxış edir. Lakin bazar iqtisadiyyatının tərkib hissəsi kimi risk amili çox şişirdilir və hətta onu sahibkarlığın əsası kimi ifadə edirlər. Sözsüz ki, sahibkarlıq fəaliyyəti müəyyən risklərlə əlaqədardır, bunu inkar etmək olmaz, ancaq bununla yanaşı risk fəaliyyətin əsasını təşkil etdiyini qeyd etmək doğru hesab edilmir. Çünki istənilən fəaliyyət növündən və itkilərin yaranma ehtimalından zamanla müəssisə və təşkilatlar, itkilərin azaldılması baxımından bir sıra müxtəlif tədbirlər həyata keçirirlər. Buna müvafiq olaraq müxtəlif mütəxəssislər risklərin öyrənilməsində peşəkar fəaliyyətin iqtisadi sistemin xarakterinə uyğun metodların seçilməsini zəruri hesab edirlər. Risk menecmentinin tərkib hissəsi hesab edilən risk kateqoriyasının öyrənilməsi zamanı bir sıra obyektiv və subyektiv meyarların, informasiyanın sistemli şəkildə öyrənilməsi və eləcə də risklərin yaranmasının ehtimal xarakteristikasının müəyyənləşdirilməsi və risklərin hansı səviyyədə olması da nəzərə alınmalıdır. Riskin nəzərə alınmaması istənilən müəssisə və təşkilatlarından böhran vəziyyətinə səbəb ola bilər. Bu isə birbaşa olaraq iqtisadi itkilərlə qarşılaşmaq deməkdir. İtkinin baş vermə ehtimalı olan hissəsində risk olduğu halda, böhran zamanı bu risk daha da kəskinləşir və qlobal səciyyə daşıyır. Bunu tarixi dövr ərzində baş vermiş dünya maliyyə böhranın nəticələrinə baxaraq da görmək olar. Bununla yanaşı risk menecmentinin xüsusiyyətləri kimi risk anlayışının məzmununda onun obyektiv və subyektiv cəhətdən müxtəlif nöqteyi nəzərdən, yanaşmaları da mövcuddur. Bu yanaşmalarda qeyd edilir ki, riskin ya obyektiv, ya da subyektiv səviyyəsinə üstünlük verilir və bunlar içərisində riskin obyektiv- subyektiv xüsusiyyəti önəmli yer tutur.
Risk anlayışının subyektiv tərəfi onun müxtəlif alternativlərinin seçimi və onların nəticəsinin ehtimalı ilə əlaqədar mənanı ifadə etməsidir. Riskin subyektiv nöqteyi nəzərdən təhlili prosesində aydın olur ki, onun daha çox insanların müxtəlif hadisələrə psixoloji və ideoloji baxışlarından yüksəkliyindən irəli gələrək, riskin səviyyəsində baxışlar, müxtəlif olur. Bununla yanaşı riskin obyektiv xüsusiyyəti də var. Belə ki, riski, obyektiv mövcudluğu, sosial iqtisadiyyatın
26
subyektləri kimi çıxış edən variantları və eləcə də müxtəlif sosial və texnoloji proseslərin mövcudluğu imkanı şərt formasında qarşıya qoyur. Bu zaman riskin obyektivliyi formasından real həyatda mövcud olan və baş verən hadisələr əks olunur. Risk onun mövcudluğunun araşdırılmasından asılı olmayaraq mövcuddur. Riskin subyektiv təbiəti onunla izah olunur ki, bu anlayış həm subyektiv xarakterli proseslərdən və eyni zamanda, insanların arzu və iradəsindən asılı olmayan proseslərdən yaranır. Risklər aşağıdakı mənbələr hesabına yaranır:
öz - özünə baş verən və daxili səbəblərdən formalaşan risklər. Bu prinsiplərə əsasən təbii fəlakətlər zəlzələ, daşqın, qasırğadan bu və xoşagəlməz müxtəlif ildırım quraqlıq tipli hadisələrə aid edilir.
təsadüfilik. Təsadüfilik vasitəsilə formalaşan risklər, adətən, sahibkarlıq fəaliyyətinin subyektləri şəklində çıxış edən yaranma ehtimalı bir sıra proseslərdən asılı olaraq formalaşan risklərə aid edilir. Bu risklərin yaranması təsadüfi elementlər vasitəsilə meydana çıxır. Belə olduqda isə gözlənilən nəticənin qabaqcadan baş verməsini müəyyən etmək qeyri mümkün olur. Buna misal olaraq real həyatda da təsadüfən baş verən risk ehtimalı olan hadisələri göstərə bilərik. Təsadüfilik nəticəsində yaranan riskləri, adətən, sahibkarlıq fəaliyyətinin nəticələrini ona olduqca mənfi təsir göstərir və onları qabaqcadan müəyyən etmək mümkün olmur. Bu cür risklər zamanla onların qabaqcadan müəyyən edilə bilməyən mümkünsüz olduğuna görə bir sıra təsir vasitələri yaranır ki, bunlara misal olaraq, yanğın, partlayış və avadanlığın sıradan çıxması zamanı nəqliyyatda müxtəlif xoşagəlməz hadisələrin baş verməsini göstərə bilər. Təcrübələrə əsasən deyə bilərik ki, dünyanın bir sıra ölkələrində cəmiyyət tərəfindən təsadüfi risklərin başvermə ehtimalı zamanı bir sıra tədbirlər görülsə də, bu risklərin yaranma ehtimalı hər zaman qalır və heç bir qabaqcıl texniki tədbirlər bunu aradan qaldıra bilmir.
27
mübahisəli ideyaların mövcudluğu və maraqların toqquşması . Riskin bu xüsusiyyətini daha çox ümumilli münaqişələr və ümumilikdə müxtəlif proseslər maraqlarının toqquşması kimi hadisələrin təzahüründən formalaşır. Ümummilli maraqların toqquşması zamanı isə sahibkar bəzi hallarla qarşılaşa bilər. Bunlara misal olaraq idxal ixrac əməliyyatlarının dayandırılması, müəssisələrin və məhsulların müsadirə edilməsi, xaricdəki aktivlərin və gəlirlərin dondurulması, investisiya məhdudiyyətinin qoyulması ola bilər. Bununla yanaşı, qeyd edə bilərik ki, sahibkar alıcı uğrunda mübarizə məqsədilə münasib qiymətə məhsulların çeşidlərini artırır və keyfiyyətini yaxşılaşdırır. Lakin müəssisələr arasında ədalətli formada aparılmayan, rəqabət də mövcuddur. Bu zaman sahibkarlardan biri digərlərinin fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə mane olmaq məqsədilə rəqibini ləkələyir və müxtəlif qeyri qanuni yollardan istifadə edir.
Riskin yaranmasından, onun təkrar istehsal prosesinə zidd olan iddiaların ehtimalı xarakterə də təsir göstərir. Bura isə elmi texniki tərəqqinin inkişafı nəticəsində elmi kəşflərin və texniki ixtiraların nəticələrini əvvəlcədən müəyyən etmək qeyri mümkün olmağına aid edə bilərik. Bununla yanaşı, hər hansı hadisə və proseslər barədə kifayət qədər məlumatın olmaması da riskin yaranma ehtimalını artırır. Belə ki, müəyyən məsələlərlə əlaqədar informasiyaların toplanmasını, eləcə də bu informasiyanın yenidən işlənməsi və insanlar qarşısında müəyyən məhdudiyyətlər qoyulur və bununla yanaşı, informasiyalar dəyişkən olur. Qərarların qəbul edilməsi isə kifayət qədər düzgün informasiyanın olmasını tələb etdiyi üçün natamam informasiya riskinin yaranması ehtimalının bir o qədər artırır. İnformasiyalar bir sıra müəssisələrin mövcudluğu ilə əlaqədar məlumatları əks etdirir. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir
məzənnələr, tariflər və qiymətlər ;
rəqibləri maliyyə sabitliyi, ödəniş qabiliyyəti haqqında informasiya ; 28
rəqiblərin fəaliyyəti ilə əlaqədar ehtimal edilən qərarları;
və xidmətlərə olan tələbin
mövcud səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi ; Risk menecmenti sistemində riskin digər xüsusiyyətlərindən biri də müxtəlif müəlliflər tərəfindən onun həm baş verməsi qeyri müəyyən bir hadisə, həm də sahibkarlıq fəaliyyətinin nəticəsində nəzərdə tutulmuş gəlirlərin əldə edilməməsi ehtimalı hesab edilir. Bir sıra müəlliflər tərəfindən riskin bu xüsusiyyətləri izah olunsa da risk kateqoriyasına riyazi gözləmələr baxımından da yanaşmaq lazımdır. Belə ki, riyazi gözləmələrini özü üçün risk dərəcəsini müəyyən mənada olduqca mücərrəd formada ifadə edir. Lakin heç şübhəsiz ki, real həyatda olmaq sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olanlar riskin başvermə ehtimalını dəqiq bilsəydilər, bu zaman onlar riskə getməzdilər. Digər tərəfdən isə əgər hər hansı bir ifadənin mənası və fəaliyyətin nəticələri qabaqcadan məlumdursa, o zaman bunu risk adlandırmaq olmaz. Lakin risk menecmentində bütün bunlar o demək deyil ki, o, baş verə biləcək maliyyə və kredit risklərinin ehtimalını müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Bu zaman belə bir sual meydana çıxır ki, bəs risk şüurlu fəaliyyətinin nəticəsi deyildirmi? Heç şübhəsiz ki, biznes fəaliyyəti özündə məqsədyönlü biri istiqaməti və fəaliyyəti nəzərdə tutur. Lakin bu prosesdə hansı iqtisadi təsadüflərin qeydi müəyyən xidmət və baş verə biləcək sosial hadisələri nəzərə almaq hər zaman mümkün olmur. Bu qeyri müəyyənlik və mümkünsüzdür halı da bu riskləri daha təhlükəli vəziyyət da gətirib çıxarır. Bu risklər isə risk menecmentində həm tədqiq olunan obyektlərin xarakterindən asılı olaraq müxtəlif səviyyələrdə mütəmadi yaxud qeyri mütəmadi formada baş verir. Risk prosesində insanların şüurlu fəaliyyəti iştirak edir. Lakin bu şüurlu fəaliyyəti nəticəsində insanlar həmin fəaliyyətin gətirəcəyi itkiləri və bir formada əvvəlcədən müəyyən edə bilmirlər. Belə ki, istənilən fəaliyyət sistemli formada icra edilmədikdə risk yaranır. Gələcək məhsulun rəqabət qabiliyyəti ilə satışının məsələn, investisiyadan maliyyə resursları innovasiya kimi məsələlər də tələb və təklif amilləri üst üstə düşməməsi riskin yaranmasına səbəb olur. Bütün bunlardan şüurlu fəaliyyətin nəticəsi kimi
29
riski yaradan əsas səbəblərdir. Bir sıra müəlliflər risk menecmentində riskin əsas xüsusiyyətlərindən biri də onun əlavə mənfəətinin əldə edilməsi kimi məsələni gündəmə gətirmişlər. Belə ki, risk özünü doğrudan zaman o, nəinki əlavə mənfəət həm də əvvəlki dövrlərdə əldə edilmiş mənfəət və gəlir də öz yerində qalmış olur. Bu zaman riski sadəcə əlavə mənfəətin əldə edilməsi kimi dəyərləndirmək düzgün hesab edilməzdi. Çünki bir sıra firmalar yalnız əlavə deyil, əvvəlki mənfəəti saxlamağı da öz fəaliyyətlərinin əsas uğuru kimi dəyərləndirirlər. Belə ki, müasir dövrdə hər bir şirkət əldə etdiyi maliyyə resursları istehsalın həcmi qoruyub saxlamağı özünün əsas uğurlarından hesab edir. Bunun əsas səbəblərindən biri ondan ibarətdir ki, bazar münasibətlərindən irəli gələn enerji təhlükəsizliyi, inflyasiya, xammal, material və bununla bağlı meydana çıxan bir sıra məsələlər özü ilə birlikdə sahibkarlıq fəaliyyətinə müəyyən dərəcədə itkilər gətirə bilər. Buna görə də əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, istər sahibkarlıq, istərsə də biznes fəaliyyətlərinə uyğun olaraq risk də müvafiq kateqoriya uyğun biznes riskivə sahibkarlıq riski kimi anlayışlarla əvəz edilmişdir.
|