Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 10,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
Qəmər MÜRŞÜDLÜ 434
Bu mülahizələrdən çıxış edərək C.Əfqani, İslam ümmətinin maarif- lənməsini, elmin və texnikanın nailiyyətlərinə yiyələnməsini dini islahatçılıq konsepsiyasının tərkib hissəsi hesab edirdi. Onun üçün müsəlmanları gerilikdən, cəhalət və mövhumatdan xilas etməyin yollarından biri onların zehniyyətindəki durğunluğu aradan qaldırmaq, elmi bilikləri yaymaq idi. Cəmaləddin deyirdi ki, Qərb ölkələrində inkişafın əsas vasitəsi elmdir və Avropa xalqları elmin və texnologiyanın inkişafına görə güclü və üstün- dürlər. Qərb bilik və zəhmət sayəsində ucaldığı halda, Şərq cahillik və tən- bəllik nəticəsində çökmüşdür. Filosofa görə, Şərq xalqlarının – müsəlman- ların da tərəqqisi Qərbin əsaslandığı iki mühüm dayağa söykənməlidir: ağıl və vətəndaş fəallığı. Buna görə də Seyid Cəmaləddin İslam alimlərini və filosoflarını elmin və texnikanın nailiyyətlərindən geri qalmamağa, yeni elm sahələrini, yeni ixtiraları və kəşfləri öyrənməyə çağırırdı. O hind alimlərinin simasında müsəlman ziyalılara müraciətlə deyirdi: “İbn Sinanın “Şəfa”sında, yaxud da Şihabəddinin “İşraq fəlsəfəsi”ndə adları çəkilmədiyi üçün yeni şeyləri öyrənməkdən imtina etməniz nə dərəcədə doğrudur? O böyük sələflərinizin sizi təmin etdiyi kimi, siz də öz davamçılarınızı ən yüksək ideyalarla təmin etməyə borclu deyilsinizmi?” 4
Mütəfəkkir müsəlmanların Avropada inkişaf etmiş rasional elmləri və texnologiyaları mənimsəmələrini vacib saysa da, onları Qərbin ruhu, mənəvi dəyərləri ilə deyil, İslamın saf hikmətilə əxz etməyə çağırırdı və bu işdə alimlərin üzərinə bir məsuliyyət düşdüyünü vurğulayırdı. Qeyd etmək lazım- dır ki, Əfqani Qərbin mədəniyyəti, elm və texnologiyaları qarşısında təslim- çiliyi və təqlidçiliyi rədd edirdi. O Avropada təhsil almış, geyim, davranış və həyat tərzində Qərbi təqlid edən və öz mədəniyyətini inkar edən müsəlman ziyalıları tənqid edir, müstəmləkəçilərin belə təqlidçilərin xidmətlərindən öz məqsədləri üçün həmişə yararlandıqlarını ürək ağrısı ilə deyirdi. Mütəfəkkir Qərb sivilizasiyasından bəhrələnməyi zəruri saysa da, Şərqin öz mənəvi dəyərləri üzərində yüksəlməsinə üstünlük verirdi. Əfqani çıxışlarının birində deyirdi ki, elm təkcə fəlsəfi dünyagörüşün əsası deyil, o həm də iqtisadi, siyasi və hərbi inkişafın mühüm vasitələ-
4 J.al-Afghani. The Benefits of Philosophy / Nikki R.Keddie. An Islamic Response to Imperialism, p.122. Elmə ən doğma din İslam dinidir 435
rindəndir. Maarifçi-filosof bütün tarix boyu xalqların qazandıqları nailiy- yətləri, gücü-qüdrəti elmlə bağlayırdı. Onun nəzərincə, keçmişdə kəldani- lərin, misirlilərin, finikiyalıların və yunanların əldə etdikləri uğurlar onlarda elmlərin inkişafı ilə bağlı olmuşdur: “İsgəndər Yunanıstandan durub Hindis- tana gəlmişdir ki, Hindistanı öz təsiri altında saxlasın. O da bunu elmin hünərinə edirdi…İndi isə bütün dünyanı öz təsiri altında saxlayan Avropanı, Əfqanıstanı tutan ingilisi, Tunisi işğal edən Fransanı götürün. Bunlar nə ingilisin hünəridir, nə də fransızların, bunlar yalnız onların elminin gücü- nədir. Gerilik və nadanlıq isə hər yerdə başını zəlillik torpağına qoymaqdan başqa bir çarə tapmamışdır” 5 . Şeyxin fikrincə, insan yaşayışını təmin edən bütün nemətlər, var-dövlət və sərvət də əsasən elmin məhsuludur, bunlar ha- mısı sənayenin, əkinçiliyin və ticarətin elmi yollarla aparılmasının nəticə- sidir. C.Əfqani dövrünün elm sahələrinə yaxşı bələd idi və elmləri konkret vəzifələrinə, tədqiqat mövzularına görə ayırırdı. Məsələn, yazırdı ki, fizika mövcud olan cisim və əşyalardan bəhs edir; kimya cisimlərin tərkib və analizindən, nəbatat elmi isə bitkilərdən bəhs edir və s. Filosofa görə, hər bir elmin öz sahəsi olsa da, onlar bir-biri ilə sıx əlaqədədir. Çünki hər bir elmin “mövzusu ümumi elmin bədəni üçün bir üzv kimidir və bunların heç biri ayrı-ayrılıqda yaşaya bilməz və bəşəriyyətə xeyir də verə bilməz” 6 . Və
mütəfəkkir bu elmləri birləşdirə biləcək bir elmin gərəkliliyini vurğulayaraq, onun fəlsəfə olduğunu əsaslandırırdı. Elmin bəşəriyyət üçün üstünlüklərini və faydalarını qeyd edən Cəma- ləddin mülahizələrini ümumiləşdirərək, deyirdi: “…Dünya elm üstündə bərqərar olur… Dünyanın sultanı həmişə elm olmuşdur, elmdir və elm ola- raq qalacaqdır…Hələ ki, elm sarayından heç bir hökmdar qovulmamışdır. Dünyanın hər yerində həqiqi hökmdar olan elm ancaq vaxtaşırı öz paytaxtını dəyişmiş, gah Məşriqdən Məğribə, gah da Məğribdən Məşriqə getmişdir” 7 .
yini deyərkən, dünya elminin bütövlüyü, vahid sistem olması ideyasından çı- xış edirdi. O yazılarında və mühazirələrində Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin
5 C.Əfqani. Təlim-tərbiyə haqqında / C.Əfqani. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1998, s.27. 6 Yenə orada, s.29. 7 C.Əfqani. Təlim-tərbiyə haqqında / C.Əfqani. Seçilmiş əsərləri, s.27-28. Qəmər MÜRŞÜDLÜ 436
və elminin varislik əlaqəsindən, qarşılıqlı təsirindən dəfələrlə söz açmış, Şərq xalqlarının öz düşüncə və təfəkkürünə görə Qərb xalqlarından bacarıq- sız olmadıqlarını əsaslandırmışdır. Şeyx Cəmaləddin vaxtilə müsəlmanların elmdə və fəlsəfədə böyük uğurlar qazandıqlarını yazırdı: “Şərqdə İbn Sina, Fərabi, Razi və digərləri; Qərbdə də İbn Bəcca, İbn Rüşd, İbn Tüfeyl və digərləri vardı. Şəriət elmləri isə İslam aləminin bütün bölgələrində inkişaf etmişdi” 8 . Ancaq mütəfəkkiri təəssüfləndirən o idi ki, son dövrlərdə İslam cəmiyyətində rasional elmlərin öyrənilməməsinin səbəbkarı müsəlman alimlərin özləri idi, təhsilin və təlimin düzgün aparılmaması idi. O deyirdi ki, üləmanın cahilliyindən və təlim-tərbiyənin naqisliyindəndir ki, müsəlmanlar nəhv elmindən, məan və bəyan elmindən, fiqh və üsuldan bir fayda görə bilmirlər: nə ərəb dilində düzgün yazıb-oxuya bilirlər, nə də gündəlik sözləri düz yazıb, düz tələffüz edə bilirlər. “Fiqh elmini yaxşı öyrənib bilən hər bir şəxs ölkənin sədr-əzəmi, yaxud bir dövlətin baş naziri səviyyəsinə yüksəlməyə layiq olmalıdır. Halbuki fiqhi öyrənən və öyrədən alimlərimiz öz evlərini idarə etməkdə belə acizdirlər və bu axmaqlıqları ilə fəxr də edirlər ” 9 .
görə dəyərləndirirdi və hesab edirdi ki, əsil alim nur mənbəyi olmalıdır, ətrafa işıq yaymalıdır. Amma İslam alimləri isə, nə öz ətrafını işıqlandıra bilirlər, nə də başqalarına işıq verə bilirlər. Çünki onların “başı mövhumatla doludur”, onlar dövrün elmi nailiyyətlərindən, ixtira və kəşflərindən xəbərsizdirlər. Şeyx yazırdı ki, onlar dini elmlərdə, müqəddəs Quranın və səhih sünnətin göstərdiyi xoşbəxtlik yolunu dərk etməkdə də acizdirlər. Buna görə də mütəfəkkir doğru müəyyənləşdirirdi ki, İslam cəmiyyətinin tənəzzülü, xürafata və mövhumata düçar olması ilk öncə alimlərdə, din başçılarında təzahür etmiş, sonra müsəlmanlara keçmişdir; buradan da o müsəlmanların maariflənməsi, elmə, mədəniyyətə yiyələnməsi üçün din başçılarının, üləmanın islah olunmasını, elmlərini təkmilləşdirməsini və təlim-tərbiyənin, təhsilin səmərəliliyinin artırılmasını zəruri hesab edirdi.
8 C.Afqani. İslam birliği / C.Afqani, M.Abduh. El – Ürvetül-vüska. İst., (nəşr ili göstərilmir), s.167. 9 C.Əfqani. Təlim-tərbiyə haqqında / C.Əfqani. Seçilmiş əsərləri, s.31. Yüklə 10,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|