Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 10,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- RESUME
Elmə ən doğma din İslam dinidir 437
Seyid Cəmaləddin mühafizəkar üləmanın elmi müsəlman elmləri və Avropa elmləri adlandıraraq iki yerə bölməsinin qəti əleyhinə idi və İslam dininin elmə açıq bir din olduğunu əsaslandırırdı. O deyirdi ki, elmi bölmək- lə bu alimlər xalqı rasional elmləri öyrənməkdən çəkindirirlər: “Haqqı, həqiqəti sübut edən elmi bizim alimlər qadağan edirlər, elə bilirlər ki, bununla İslamı qoruyub saxlayırlar. Belə adamlar əslində İslamın düşmənidirlər” 10 . Belələrinin sayəsində İslam elmdən, məntiq və rasional düşüncədən məhrum ehkamçı təlimə çevrilmişdir. Əfqani danılmaz gerçəklik olan təbiət qanunlarını öyrənən elmləri, riyazi və fəlsəfi elmləri İslama zidd hesab edənləri höccətül-İslam əl-Qəzalinin təbirincə İslamın cahil və nadan dostu adlandırırdı və belələrinin dinə vurduğu zərərlərin zındıqların və kafirlərin zərərindən daha çox olduğunu vurğulayırdı. Çünki, filosofun nəzərincə, “elmə və mədəniyyətə ən yaxın və ən doğma din İslam dinidir, elm və maarifin inkişafı ilə İslam qanunları arasında heç bir ziddiyyət yoxdur” 11 .
larının əsərlərini ərəbcəyə çevirərək öyrənmiş, elmin, fəlsəfənin inkişafında böyük nailiyyətlər əldə etmişdilər. Neçə əsrlər isə cahil təfsirçilərin, xürafatçı üləmanın günahı üzündən elmin qapıları müsəlman xalqların üzünə bağlı qalmışdır. Əfqanini də təəccübləndirən o idi ki, müsəlmanlar Aristoteli əsil müsəlmanmış kimi rəğbətlə oxuduqları halda, Qalileyi, Nyutonu, Kep- leri kafir hesab edirlər, “onlar başa düşmürlər ki, şərafətli elm heç bir mil- lətin malı deyil, kim ona yiyələnsə, onundur…Hər bir millət elmi ilə məhşur- laşır. İnsanları elmi ilə qiymətləndirmək, elmi ilə tanımaq lazımdır, elmi in- sanlarla yox” 12 . C.Əfqaninin elmlə dinin münasibətinə dair görüşləri onun fransız şərq- şünas Ernest Renanın “İslam və elm” mövzusunda oxuduğu mühazirənin mətninə yazdığı cavabda da öz əksini tapmışdır. E.Renan Sorbonna universitetində oxumuş olduğu mühazirədə ərəb tə- fəkkürünün doğurduğu İslamın əzəldən elmə və fəlsəfəyə düşmən olduğunu və ərəblərdə elm və fəlsəfə yaratmaq bacarığının çatmadığını əsaslandırmağa
10 C.Əfqani. Təlim-tərbiyə haqqında / C.Əfqani. Seçilmiş əsərləri, s.32-33. 11 Yenə orada, s.33. 12 Yenə də orada, s.32. Qəmər MÜRŞÜDLÜ 438
çalışır. O iddia edir ki, müsəlman ölkələrin tarixində elm və fəlsəfə yalnız ortodoksal İslamın müəyyən səbəblərdən zəiflədiyi vaxtlarda çiçəklənmişdir. Renanın fikrincə, hətta o zamanlarda nə elm, nə də fəlsəfə ərəb mənşəli olmayıb ya yunan, ya da fars (sasani) mənbələrinə söykənmişdir. Və onları yaradanlar nə qanına, nə də düşüncə tərzinə görə ərəb deyildilər. Elmdə müstəqil və dəyərli nə vardısa, ortodoksal İslama qarşı olanlar tərəfindən yaradılmışdı və onlar da bidətçilikdə təqsirləndirilərək, təqib olunurdular. C.Əfqani Renanın irəli sürdüyü tezislərə qarşı ərəbcə bir cavab yazır və həmin yazı fransız dilinə tərcümə olunaraq, “Journal desDebats”ın 18 may 1883-cü il tarixli sayında dərc edilir. Şeyx Cəmaləddinin cavabı Renanın mühazirəsinin iki əsas müddəasının təkzibinə yönəlmişdi: birincisi, İslam dini elm və tərəqqiyə qarşıdır; ikincisi, ərəblər irq olaraq elm və fəlsəfə yaratmaq qabiliyyətinə malik deyillər. Əfqani fransız alimin İslamın elm və tərəqqiyə qarşı olması haqqında fikirlərinə münasibət bildirərək, bütün dinlərin tarixən elmə və fəlsəfəyə barışmaz mövqedən yanaşdıqlarını əsaslandırır və yazırdı: “Əgər İslam dininin elmin inkişafına əngəl olduğu doğrudursa, bu əngəlin bir gün ortadan qalxmayacağı da iddia edilə bilərmi? İslam dini bu cəhətdən digər dinlərdən nə ilə fərqlənir? Bütün dinlər hər biri özlüyündə dözümsüzdür...Həqiqətən, İslam dini elmi boğmağa, inkişafını dayandırmağa çalışdı. Həm də o fəlsəfi və intellektual hərəkatı dayandırmağa, ağılları elmi həqiqəti araşdırmaqdan imtina etdirməyə nail oldu. Yanılmıramsa, bildiyimə görə Xristian dini tərəfindən də eyni şeyə təşəbbüs edilmişdir və katolik kilsəsinin möhtərəm rəhbərləri bu gün belə mübarizədən əl çəkməmişlər” 1 .
olmadığını və müsəlmanların saf İslam prinsiplərinin dirçəldilməsi ilə tərəq- qiyə çata biləcəkləri ideyasını təbliğ etdiyindən, Renanın mühazirəsinə şərh- dəki bəzi mülahizələri, yəni elmə münasibətdə İslamı digər dinlərlə eyniləş- dirməsi, müsəlmanların geriliyində despotizmlə bərabər İslam dinini də əsas səbəb kimi göstərməsi onun fikirlərinin ziddiyyətli olması haqda rəy yarat- mışdır. Şeyxin ardıcılları və tərəfdarları isə onun belə məzmunda cavab yazmadığını, fransız dilini bilmədiyindən ərəbcə yazdığı mətnin bu dilə tər- cüməsində təhriflərə yol verildiyini güman edirlər. Bu fikirlər əsassız deyil.
1 C.Afqani. Renana cevap / M.Türköne. C.Afqani. Ankara, 1994, s.58-59. Elmə ən doğma din İslam dinidir 439
Belə ki, cavabdakı mülahizələr mütəfəkkirin digər yazı və çıxışlarındakı ideyalarından fərqlidir 2 . Bu dövrdə Cəmaləddinin hələ fransız dilini bilməməsi də doğrudur. O Renana cavabda yazır: “Lakin mən əlimin altında olan, bu nitqin əslinə az və ya çox sadiq bir tərcüməsini oxuya bilirəm. Əgər fransızca mətni oxuya bilsəydim, bu böyük düşünürün fikirlərinə daha yaxşı nüfuz edə bilərdim” 3 .
ifadəsi, görüşlərinin ziddiyyətliliyi və s. kimi dəyərləndirirlər. Prof. H.Kara- mana görə isə, Cəmaləddinin cavabı Renanın fikirlərinə qarşı rəddiyə mahiy- yətindədir və Şeyx fransız alimin iddialarını cavablandırarkən fərqli yanaş- ma və üslub ortaya qoyduğu üçün, “bəzi İslam filosoflarının istifadə etdiyi üslubu mənimsədiyi üçün” yanlış anlaşılmışdır 4 . Nikki R.Keddi də belə hesab edir ki, Renana cavabında Əfqani müsəlman filosofların auditoriyanın səviyyəsinə uyğun müraciət formalarından istifadə etmək ənənəsindən bəh- rələnərək, geniş kütləyə müraciətindən fərqli fəlsəfi arqumentlər işlətmişdir və buna görə də onun mülahizələri ziddiyyətli hesab olunmuşdur 5 .
İslam filosofları ənənəvi olaraq müsəlmanları dini ehkamı mənimsəmə səviyyəsinə görə iki qrupa ayırmışlar: kütlə (əmmə) və seçilmiş zəka sahibləri (xassa). Məsələn, əl-Qəzaliyə görə xassa dini dərindən bilən, təbiətən istedadlı dini elitadır; əmmə isə dinin yalnız zahiri tərəfini görən xalq kütləsidir. C.Əfqani də bu ənənəni davam etdirir və belə hesab edir ki, sadə xalq kütləsi rasional fəlsəfi dəlilləri dərk edə bilməz. Və “Renana cavab”ın sonunda yazır: “...Çünki kütlələr ağlı xoşlamazlar və ağlın öyrət- dikləri ancaq bir qrup elit zəkalar tərəfindən qavranıla bilir” 6 .
larının mətni ilə müqayisə edərkən bu qənaətə gəlmək olur ki, Cəmaləddin Avropa oxucusuna müraciət etdiyindən, elmlə dinin münasibəti məsələsinə də Qərbdə başa düşülən anlamda, daha rasional yanaşmış, sosioloji təhlillər
2 Bax: C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye; yenə onun: Təlim-tərbiyə haqqında / C.Əfqani. Seçilmiş əsərləri, s.25-33. 3 C.Afqani. Renana cevap / M.Türköne. C.Afqani, s.56. 4 H.Karaman. Efqani Cemaleddin / İA, c.10. İst., 1994, s.463-464. 5 Nikki R.Keddie. An Islamic Response to Imperialism, p.37-38. 6 C.Afqani. Renana cevap / M.Türköne. C.Afqani, s.65. Qəmər MÜRŞÜDLÜ 440
apararaq təkcə İslamın deyil, ümumiyyətlə dinin elm və fəlsəfə ilə barışmazlığı tezisini irəli sürmüşdür: “İnsanlıq var olduğu müddətdə ehkam və azad araşdırma, din və fəlsəfə arasındakı mübarizə davam edəcəkdir. Bu elə ümidsiz bir mübarizədir ki, qorxuram ki, zəfər azad düşüncənin olmayacaqdır” 7 . Digər tərəfdən də, ola bilsin ki, tərcüməçi Cəmaləddinin düşüncəsini düzgün qavraya bilməmiş, İslam və müsəlman anlayışlarını eyni anlamda başa düşmüş və tərcümə xətalarına yol vermişdir. Belə ki, Əfqani müsəlman aləminin geriliyində, tənəzzülündə İslam dinini deyil, həmişə İslamın nadan təfsirçilərini, din başçılarını və despotları günahlandırır, yəni ilkin, həqiqi İslamın deyil, son əsrlərdə mövhumat və xürafatın sirayət etdiyi İslam dininin elmin və mədəniyyətin inkişafına mane olduğunu qeyd edir. E.Renan da bu fikirlə razılaşır: “Fikrimcə Şeyx Cəmaləddin mənim bu iki ana tezisimə önəmli dəlilər gətirmiş oldu: - İslam mövcudluğunun ilk yarı- sında müsəlman torpaqlarında elmi hərəkatın meydana gəlməsinə mane ol- madı; mövcudluğunun ikinci yarısında öz qoynunda elmi hərəkatı boğdu və bu onun fəlakətinə səbəb oldu” 8 . Əfqani təhsilin insanın və cəmiyyətin həyatındakı rolunu yüksək dəyər- ləndirirdi və yazırdı ki, toplumun bütün sinif və təbəqələri gözəl təhsilə yiyə- lənərsə, həmin toplum çiçəklənəcək və tərəqqi edəcəkdir, onun bütün sinif və təbəqələri bir-birilə harmoniyada və bərabərlik münasibətlərində olacaq- lar. Mükəmməl təhsil sayəsində belə toplumda “böyük rəhbərlər formalaş- dığı kimi, gözəl filosoflar, erudisiyalı alimlər, bacarıqlı sənətkarlar, təcrübəli aqronomlar, imkanlı tacirlər və digər sənət sahibləri mövcud olacaqdır” 9 . Mütəfəkkirə görə, belə toplumun həm rəhbərləri, həm də bütün təbəqələri digər ölkələrin müvafiq təbəqələrindən üstün olacaqdır; yəni təhsilin inkişaf tapdığı ölkə başqa ölkələrdən öz üstünlükləri ilə fərqlənəcəkdir. Amma əgər təhsilə mənəviyyatsızlıq (bu kəlmə ilkin İslam prinsiplərindən uzaqlaşmaq, biliyə laqeyidlik, əxlaqi dəyərlərin itməsi, mövhumatın və cəhalətin yayıl- ması anlamında başa düşülməlidir – Q.M.) sirayət edərsə, bu, ayrı-ayrı
7 Yenə orada. 8 E.Renan. Bir Evvelki Konferansa Ek / M.Türköne. C.Afqani, s.73. 9 J.al-Afghani. Commentary on the Commentator / Nikki R.Keddie. An Islamic Re- sponse to Imperialism, p.123-124.
Elmə ən doğma din İslam dinidir 441
təbəqələrin və ümumilikdə toplumun zəifləməsinə və gücdən düşməsinə səbəb olar. Şeyx Cəmaləddin inanırdı ki, gücsüzlük, cəhalət və səfalət içində olan müsəlmanlar da mükəmməl təhsil sayəsində öz keçmiş qüdrət və xoşbəxt- liklərinə qayida bilərlər. Əsas şərt isə İslam cəmiyyətində təhsilin və təlimin dini dəyərlər üzərində qurulmasıdır. Çünki, filosofa görə, insanları maarif- ləndirəcək, qəti dəlilə söykənən bilgilərlə təmin edəcək, onların mənəviy- yatını saflaşdıracaq alim, müəllim və tərbiyəçilərin hazırlanması dini vəzi- fədir: “Təhsil işinə məsul bir müəllim və “xeyirli işi görməyi əmr edib, pis əməlləri qadağan edəcək” 10 bir tərbiyəçi İslami həyat baxımından bir zərurətdir” 11 və İslam dininin davamçıları üçün bu bir fərzdir. Əfqanini yaz- dığına görə, qəzet nəşr etmək, modern məktəblər açmaq, zahiri görkəmində və həyat tərzində Qərbi təqlid etmək ümmətin oyanışı və dirçəlişi üçün bəzən ya xeyir vermir, ya da yetərli deyil. Çünki İslam cəmiyyətinin xəstəlikləri müsəlmanların düşüncəsində, inancında və mənəviyyatında olduğuna görə, çarəni də onlarda axtarmaq lazımdır 12 . Yəni təhsilə yol tap- mış mənəviyyatsızlığı aradan qaldırmaq, müsəlmanların düşüncəsini, inanc və əxlaqını saflaşdırmaq lazımdır. Bu isə ilkin İslama və Quran hikmətinə qayıdışla mümkündür: “Bu şərəfli iman, bu təmiz etiqad bu millətin qəlbində yenidən yerini almağa davam etdikcə, zehinlərdə bu inancın nişanələri yenidən görünməyə başladıqca, İslami həqiqətlər mötəbər alimlər və düşü- nürlər arasında yenidən yayıldıqca bu ümmət üçün əsla ölüm yoxdur” 13 .
başlayaraq geniş təhsillə davam etdirilməsini və bu məqsədlə məktəblərin sağlam ruh və sağlam bədənə malik insanlar yetişdirə biləcək səviyyədə for- malaşdırılmasını təklif edirdi. Şeyx Cəmaləddinin bu gün də aktuallığını saxlayan ideyalarından biri də təhsilin və təlim-tərbiyənin milli dildə aparılmasıdır. Şeyxin fikrincə, “elm və maarif əgər millətin öz ana dilində tədris olunarsa, onların öyrənilməsi
10 Əfqani bu ifadəni Qurani-Kərimin Ali-İmran surəsinin 104-cü ayəsindən götür- müşdür. 11 C.Afqani. Dehriyyuna Reddiye, s.101. 12 Bax: C.Afqani. Ümmetin geçmişi, hali ve hastalıklarının çaresi / C.Afqani, M.Abduh. El – Ürvetül-vüska, s.91-99. 13 C.Afqani. Kaza ve kader / C.Afqani, M.Abduh. El – Ürvetül-vüska, s.151-152. Qəmər MÜRŞÜDLÜ 442
daha asan olar, beyinlərə daha tez həkk edilər, daha gec unudular, elmlərin dəqiqliyinə daha artıq vaqif olunar, elmin mahiyyəti və mənfəəti daha yaxşı aydınlaşar” 14 . Mütəfəkkir yazırdı ki, elm və maarif o zaman xeyir verər ki, millətin bütün nümayəndələri ondan istifadə edə bilsin, bəhrələnə bilsin; doğma dildə olmayan elm isə hamının malı ola bilməz. Bu baxımdan alimlər ana dilinin inkişafı qeydinə qalmalıdırlar, sözləri müxtəlif sənət və peşə sahələrinə uyğun mənalandırmalıdırlar. Bu məqsədlə onlar xarici dillərdən də sözlər ala bilərlər, ancaq bir şərtlə ki, həmin sözləri öz dillərinə uyğun- laşdırsınlar 15 .
onun dini islahat konsepsiyasında da göstərirdi. Belə ki, filosof ilkin İslamın təməl prinsiplərini, Quran ayələrini yeni bir üslubda, müdriklik işığı ilə təfsir edilməsini tövsiyə edirdi və düşünürdü ki, yalnız belə bir səy müsəlmanların şüur və qəlblərini doğru yola yönəldə bilər, onları durğunluqdan, xürafat və mövhumatdan xilas edə bilər. Əfqani İslamda islahatın mahiyyətini də məhz bu mənada, yəni ilkin İslamı olduğu kimi qavramaqda, ağıla dayanaraq şərh etməkdə və təbliğ etməkdə görürdü. O deyirdi: “…Dini islahatın mənası Rəsulillah gətirməyən bir şeyi dinə artırmaq, yainki İslam qaydalarını batırmaq deyil, bəlkə Rəsulillah gətirmiş dinə sonradan və sonrakı adamlar tərəfindən əlavə olunan şeyləri götürüb də dini əsri-səadətindəki rövşənə sal- maq deməkdir” 16 . Mütəfəkkirin məqsədi İslam dinini deyil, müsəlmanların şüurunu dəyişmək, onlara saf Quran hikmətini aşılamaq idi.
14 C.Əfqani. Milli vəhdət fəlsəfəsi və dil birliyinin həqiqi mahiyyəti / C.Əfqani. Seçilmiş əsərləri, s.13. 15 Yenə orada, s.15. 16 İqtibas üçün bax: Ş.Qurbanov. Cəmaləddin Əfqani və türk dünyası. Bakı, 1996, s.24.
Elmə ən doğma din İslam dinidir 443
ƏDƏBİYYAT 1. Afqani C. Dehriyyuna Reddiye (Natüralizm eleştirisi) / Terc. V.İnce. İst., Ekin Yayınları, 1997. 2. al-Afghani J. The Benefits of Philosophy / An Islamic Response to Imperialism. Political and Religious writings of Sayyid Jamal ad-Din “al- Afghani” by Nikki R.Keddie. University of California Press. Berkeley, Los Angeles, London, 1983, 2-nd edit. – pp.109-122. 3. al-Afghani J.Commentary on the Commentator / An Islamic Response to Imperialism. Political and Religious writings of Sayyid Jamal ad-Din “al- Afghani” by Nikki R.Keddie. University of California Press. Berkeley, Los Angeles, London, 1983, 2-nd edit. – pp.123-129. 4. Afqani C. Kaza ve kader / Afqani C., Abduh M. El-Ürvetül – vüska /Terc. İ.Aydın. İst., Bir Yayıncılık, (nəşr ili göstərilmir). – s.139-153. 5. Afqani C. İslam birliği / Afqani C., Abduh M. El-Ürvetül – vüska /Terc. İ.Aydın. İst., Bir Yayıncılık, (nəşr ili göstərilmir). – s.167- 174. 6. Afqani C. Renana cevap / M.Türköne. C.Afqani. Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994. – s.55-66. 7. Afqani C. Ümmetin geçmişi, hali ve hastalıklarının çaresi / Afqani C., Abduh M. El-Ürvetül – vüska /Terc. İ.Aydın. İst., Bir Yayıncılık, (nəşr ili göstərilmir). – s.87-100. 8. Karaman H. Efqani Cemaleddin / İA, c.10. İst., Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994. 9. Əfqani C. Milli vəhdət fəlsəfəsi və dil birliyinin həqiqi mahiyyəti / Əfqani C. Seçilmiş əsərləri (Toplayan, tərtib edən və ön sözün müəllifi prof. Ş.Qurbanovdur). Bakı, Azərnəşr, 1998. – s.8-21. 10. Əfqani C. Təlim-tərbiyə haqqında / Əfqani C. Seçilmiş əsərləri (Toplayan, tərtib edən və ön sözün müəllifi prof. Ş.Qurbanovdur). Bakı, Azərnəşr, 1998. – s.25-33. 11. Qurbanov Ş. Cəmaləddin Əfqani və türk dünyası. Bakı, Azərnəşr, 1996.
12. Renan E. Bir Evvelki Konferansa Ek / M.Türköne. C.Afqani. An- kara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994. – s.67-73.
Qəmər MÜRŞÜDLÜ 444
РЕЗЮМЕ
Эти слова принадлежат крупному мыслителю, реформатору и просветителю Исламского мира Дж.Асадабади Афгани. Он в своих трудах и выступлениях обосновал, что Исламская религия не только не отрицает рациональные науки, наоборот, всячески поощряет их разви- тие, что Ислам подчеркивает верховенство разума. Поэтому он резко критиковал консервативную улему за то, что она делила науку на му- сульманскую и европейскую. В статье на основе анализа некоторых работ Афгани, показывается, что мыслитель высоко ценил роль науки и техники в развитии общес- тва и ратовал за распространение образования и культуры среди му- сульман.
These words belong to outstanding thinker, reformer and enlightener world of Islam J. Asadabadi Afghani. He in the transaction and appearances has basing that the religion of Islam not only does not negate rational sciences, on the contrary, in every way encourages their development, that Islam underlines the supremacy of reason. Therefore he criticized conser- vative ulama for the fact that it divided a science on Muslim and European. In the article on the basis of the analysis of some transaction Afghani, shows, that thinker highly appreciated a role of a science and technics in development of society and fighted for propagate of education and culture among Muslim. Yüklə 10,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|