Азярбайъан милли елмляр академийасы

 
71
fəlsəfə ilə  kəsişən cəhətlərini təhlil etmişdir.  Əsərdə 
modallığın predikativliklə, felin şəkilləri ilə  əlaqəsi nəzərdən 
keçirilmiş, semantik diapazonu müəyyənləşdirilmişdir.  İki 
müxtəlif sistemli dilin-ingilis və türkmən dillərinin materialı 
əsasında modallığın ifadə vasitələri qarşılaşdırma yolu ilə 
şərh olunmuşdur. 
F.Aqaeva modallığı  əsasən linqvistik kateqoriya kimi 
səciyyələndirmiş, onun struktur və semantik səciyyələrini 
açıqlamağa cəhd göstərmişdir. 
Nəzəri olaraq modallığın predikativlik və fel şəkilləri ilə 
nisbəti, modallıq və cümlə problemi, real və irreal modallıq, 
onun semantik diapazonu, modallığın dildə ifadəsi və ümumi 
səciyyəsi kimi məsələlər təhlil olunmuş, bir sıra oricinal 
nəticələr 
əldə olunmışdur. Monoqrafiyanın sonrakı 
hissəsində ingilis və türkmən dillərində modallığın ifadə 
vasitələri araşdırılır.  İlk növbədə  hər iki dildə modallığın 
ifadəsinin morfoloci vasitələri öyrənilir, ingilis və türkmən 
dillərində felin şəkillərinin və  kəmiyyət kateqoriyasının 
modallıqla əlaqəsi müəyyənləşdirilir. Müəllif belə hesab edir 
ki, felin xəbər  şəklinin guya modallığa nisbətdə neytrallığı 
qeyri-elmi fikirdir. Əslində, felin xəbər şəklində də danışanın 
subyektiv münasibəti öz əksini tapır. 
F.Aqaevanın tədqiqatında felin əmr  şəkli ingilis və 
türkmən dillərində təhrikedici modallığın yaranmasının əsas 
ifadə vasitəsi hesab olunur. Müəllif statistik hesablamalar 
aparmış  və belə  nəticəyə  gəlmişdir ki, 10 min nümunədən 
ibarət seçmədə hər iki dildə təhrikedici modalıq əsasən felin 
əmr forması ilə ifadə olunmuşdur.  İngilis dilində 82%, 
türkmən dilində isə 93%-dən artıq hallarda felin əmr forması 
göstərilən funksiyada olmuşdur [48, s.73]. 
Araşdırmalar nəticəsində müəllif belə bir nəticəyə 
gəlmişdir ki, türkmən və ingilis dillərində imperativ fərqli 
cəhətlərə malikdirlər.  İngilis dilində imperativ fel əsasından 
ibarət olub II şəxsin təkinə  və  cəminə aid olur. Türkmən 
dilində imperativ bir neçə formada müşahidə olunur: 
1) II şəxsin təki - fel əsası, fel əsası + -sana/sənə 
şəkilçisi, fel əsası + -qin (-qin, -qun) -qün; fel əsası + -ı/i, 
u/ü; 

---

 
72
2) II şəxsin cəmi - fel əsası + şəxs şəkilçiləri (-ın, -in, -
un, -ün); 
3) III şəxsin təki - fel əsası + sın/-sin, -sun/-sün; 
4) III şəxsin cəmi - fel əsası + sınlar/sinlər, sunlar/-sünlər 
[48, s.107].  
Əsərin  ən çox diqqəti cəlb edən hissələrindən biri ingilis 
və türkmən dillərində modallığın leksik ifadə vasitələrindən 
bəhs edir. 
Modallıq hər iki dildə daha çox modal sözlərlə ifadə 
olunur. Türkmən dilçiliyində tədqiqatçıların əksəriyyəti modal 
sözləri köməkçi nitq hissələrinə aid edir və  “evnuk sözlər” 
adlandırır (hərfi tərcüməsi xırda sözlər) Bir qrup tədqiqatçılar 
isə onları müstəqil nitq hissəsi hesab edirlər. [48, s.118]. 
F.Aqaeva ingilis və türkmən dillərində modal sözləri üç 
əsas qrupa ayırır: 
1) əminlik ifadə edən modal söz və söz birləşmələri; 
2)  şübhə, inamsızlıq ifadə edən modal söz və söz 
birləşmələri; 
3) danışanın söylədiyi fikrin arzu olunan və olunmayan 
olmasını göstərən modal söz və söz birləşmələri [48, s.138]. 
Monoqrafiyada ingilis dilində semantik sıra təşkil edən 
təfəkkür və biliklə bağlı fellərin modal funksiyaları da hərtə-
rəfli araşdırılır. Sonrakı fəsillərdə ingilis və türkmən dillərində 
modallığın leksik-sintaktik ifadə vasitələri qarşılaşdırılır və 
nəzəri dilçilik üçün elmi əhəmiyyət kəsb edən nəticələr əldə 
edilir. Modallığın yaranmasında intonasiya və s. prosodik 
vasitələrin rolu da monoqrafiyada geniş əks olunmuşdur. 
1.4. Azərbaycan dilçiliyində modallıq kateqoriyasının 
tədqiqi. 
Türkoloci  ədəbiyyatda A.N.Kononovun müasir türk və 
özbək dillərinin qrammatikalarında ilk dəfə olaraq modallıq 
ayrıca bir kateqoriya kimi öyrənilməyə başlandı [116; 117]. 
Həmin vaxtdan etibarən Azərbaycan dilçiliyində də modallıq 
kateqoriyası, modal sözlər, modallığın müxtəlif sistemli 
dillərdə ifadə vasitələri araşdırma obyektinə çevrildi. Modal-
lığın müxtəlif aspektlərdən tədqiqinə dair bir çox məqalə, 
dissertasiya, dərslik və monoqrafiyalarda modallığın linqvis-
tik mahiyyəti açıqlanır, onun leksik, morfoloci, sintaktik-
semantik ifadə vasitələri təhlil olunurdu. Azərbaycan dilçiləri 

---

 
73
A.Ə.Aslanov,  Ə.M.Cavadov, F.R.Zeynalov, N.A.Ağazadə, 
S.Cəfərov, M.Hüseynzadə, Z.Əlizadə, M.Rəhimov, 
Z.İ.Budaqova və b. modallığın bir linqvistik kateqoriya kimi 
hərtərəfli tədqiqi və izahı sahəsində böyük xidmətlər 
göstərmişlər [8; 9; 18; 19; 44; 45; 46; 47; 49; 50; 20; 28; 23; 
24; 139; 16]. 
Azərbaycan dilçiliyində modallıq kateqoriyası, xüsusilə 
modal sözləri ilk dəfə araşdıran A.Ə.Aslanov olmuşdur [8; 
9]. O, modallığı  fəlsəfi-məntiqi, eyni zamanda qrammatik 
kateqoriya hesab edir. Müəlifə görə, fəlsəfi modallıq ümumi, 
məntiqi modallıq konkret və birmənalıdır. Burada hökm ya 
təsdiq, ya inkar edilir. Qrammatik modallıq isə bu mənada 
daha geniş  və çoxcəhətlidir. Məntiqi və  fəsləfi modallıqdan 
fərqli olaraq burada hökmün gercəkliyi, həqiqiliyi, doğruluğu 
danışanın həqiqətə olan münasibəti ilə ifadə olunur. Bəzən 
həyatda,  ətrafımızda baş verən hadisə barəsində  məlumat 
ya tam qəti  şəkildə  təsdiq olunur, bəzi hallarda isə ona 
şübhə ilə, fərziyyə kimi yanaşılır. Hər hansı bir məlumat ya 
obyektiv, ya da subyektiv planda öz real və ya qeyri-real 
əksini tapır. Beləliklə, Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq 
A.Ə.Aslanov fəlsəfi, məntiqi və linqvistik modallığı bir-
birindən ayırmağa, onları ayrı-ayrılıqda şərh etməyə çalışır, 
onun linqvistik mahiyyətini açıqlamaq üçün geniş  təhlil 
aparır [8]. 
Qeyd etmək lazımdır ki, A.Ə.Aslanovun elmi araşdırma-
larının mərkəzində modal sözlər durur. Müəllif Azərbaycan 
dilində modallığın  əsas ifadə vasitəsi kimi modal sözləri 
götürür, onların leksik, morfoloci, sintaktik funksiyalarını 
araşdırır, lüğət fondunda onların yerini və çəkisini müəyyən-
ləşdirməyə cəhd göstərir. Ədat, bağlayıcı və qoşma köməkçi 
nitq hissələrindən fərqli olaraq modal sözlər özünəməxsus 
cəhətlərə malikdirlər. Bu baxımdan onları digər nitq hissələri 
ilə qarışdırmaq olmaz. Modal sözlər deyilən fikrin yəqinliyini, 
gerçəkliyini, doğruluğunu, şübhə edilən, təxmin olunan, fərz 
edilən  şəkildə  təsdiq və ya inkarını, təsdiq və ya inkar 
edilmiş fikrin davamını, izahını, ümumi nəticəsini bildirməyə 
xidmət edir [8, s.173-175]. 
Müəllif modal sözlərə  və ifadələrə  aşağıdakıları aid edir: 
əlbəttə, zənnimizcə, həqiqətən,  şübhəsiz, yəqin, bəlkə, 

---