Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
68 Modallıq həmçinin -dır şəkilçisinin ad nitq hissələri ilə ifadə olunmuş xəbərlərə əlavə olunması yolu ilə düzəlir: - yeşil(dir). Müasir türk dilində təsdiq modallığı sintaktik yolla da əmələ gəlir. Belə təsdiq modallığı bildirən cümlələr daha çox indiki-gələcək (-ar) və keçmiş qəti zaman (-dı) şəkilçilərinin sual və ya inkar-sual formalarından yaranır. Təsdiq cümlələr müasir türk dilində bəzən ikiqat inkar yolu ilə də əldə edilir. Təsdiq modallıq inkar sözləri olan yok və ya hayır ifadələrinin cümlə əvvəlində işlənməsi ilə geniş müşahidə olunur: yok, Ali iyi adamdır. İnkar modal cümlələrdə danışanın fikrinə görə real olmayan, mövcud olmayan hadisə və ya vəziyyətlər ifadə olunur. İnkar modal cümlələr leksik, qrammatik və sintaktik vasitələrlə, xüsusi inkar intonasiya ilə ifadə olunur. İntonasiya burada əsasən inkar olunan sözün üzərinə düşür. İnkar modallıq ifadə edən leksik vasitələri iki qrupa ayırmaq olar: 1) cümlədə müstəqil olaraq inkar modallıq yarada bilən sözlər; 2) müstəqil olaraq cümlədə modallıq yarada bilməyən sözlər. Belə sözlər yalnız digər qrammatik vasitələrin köməyi ilə modallıq yarada bilirlər. Birinci qrupa aşağıdakı inkar mənalı sözlər aiddir: - degil, yok, ne, ne (de). İkinci qrupa inkar ədatı hayır, inkar zərfi hiç, asla, eləcə də inkar mənalı söz birləşmələri hiçbir, hiç kimsə, hiç bir zaman daxildir. Müstəqil inkar modallığı yaradan degil sözü felin bütün zaman və növ şəkilçiləri ilə işlənmək potensialına malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilində də “deyil” inkar sözü geniş işlənmə dairəsinə malikdir və zaman, şəxs və növ şəkilçilərini sərbəst olaraq qəbul edə bilər: Müstəqil olaraq inkar modallıq yarada bilməyən sözlər xəbərin yanında inkarlıq yarada bilmir. Siz bakıyormusunuz? - Hayır, ben bakmıyorum. Əslində, türk dillərində iki inkarlıq (ikiqat inkarlıq) təsdiq mənası doğurmalıdır. “Hayır” sözü isə, ondan sonra gələn inkar mənalı xəbərlə təsdiq deyil, inkarlıq (inkar modıllıq) yaradır. Qeyd etmək lazımdır ki, 69 “hayır” sözünün köməyi ilə yaranan cümlələr ellipsisə uğraya bilər. Müasir türk dilində inkar modallıq morfoloci üsulla da yaradılır. İnkarlıq şəkilçisi felin zaman, şəkil, şəxs, kəmiyyət əmələ gətirən şəkilçilərindən, eləcə də feli sifət, feli bağlama və məsdər şəkilçilərindən əvvəl gəlir. İnkari modallıq tam və ya natamam ola bilər. Tam inkar modallığında inkar şəkilçisi xəbər funksiyasında çıxış edən fel əsasına birləşdirilir. Elbisemi giymeye bile vakit bulamadım. Natamam inkarı modallıqda cümlənin həmcins xəbərlərinin bir hissəsi təsdiqdə, bir hissəsi isə inkarda olur: Eşegin sözüne inanıyorsun, benim sözüme inanmiyorsun. Natamam inkar modallıq feli xəbərin inkar, felin şəxssiz formalarının feli sifət, məsdər və ya feli sifətin təsdiqdə olduğu hallarda da müşahidə olunur. Türk dilində inkari modallığın morfoloci göstəricisi Azərbaycan dilində və əksər türk dillərində olduğu kimi - ma/ - me - dir. İnkar modallığı sintaktik vasitələrlə də düzələ bilər. Bu halda inkar modallığı daha çox ritorik sualla əmələ gəlir. Sual modallığında danışanın deyilən fikrə münasibətində inamsızlıq, şübhə, digər əks fikrin doğruluğuna isə inam motivi olur. Sual modallığı cümlədə sual sözləri funksiyasında çıxış edən leksik vahidlərlə düzəlir. Onlar sual cümləsinin tamhüquqlu üzvü kimi xəbərdən başqa bütün cümlə üzvlərini əvəz edə bilirlər. Sual cümləsinin mübtədası kimi kim?, nə? sual əvəzlikləri çıxış edirlər: kim geldi? Göstərilən sual əvəzlikləri cəm şəkilçisi də qəbul edirlər: kimler geldilər? Sual cümləsinin mübtədası kimi kaç? və hangı? sual əvəzlikləri mənsubiyyət şəkilçiləri qəbul etməklə işlənə bilər. Kim?, nə? sual əvəzlikləri hal şəkilçilərini qəbul edərək tamamlıq funksiyasında da ola bilərlər: kimi?, neyi?, kimden?, neden?, kime?, neye? Tamamlıq rolunda sual əvəzlikləri qoşma ilə də işlənə bilərlər. Kimi (neyi) bekliyordunuz? Zərf funksiyasında çıxış edən və inkar modallığı əmələ gətirən sual əvəzliklərini bir neçə qrupa bölmək olar: 70 a) Ne əsasında yaranmış leksikləşmiş birləşmələr: nasıl (ne asıl?), niçin (ne için?) b) Ne? Sual əvəzliyinin hal formaları: ne-nere? (neye?), neden?, nerede?, nereye?, nereden. c) Ne? - sual əvəzliyinin əsas nitq hissələrinə aid sözlərlə və qoşmalarla birləşmələri: - ne zaman?, ne vakit?, ne surette? İnkar modallığı yaradan sual əvəzlikləri təyin funksiyasında da çıxış edirlər: hangi?, nasıl?, ne kibi? Bir çox şübhə, güman, təəccüb yaradan modal sözlər sual modallığının yaranmasında iştirak edə bilərlər: belki, ha, hani və s. [64, s.26-27]. Sual modallığının yaranmasında bir çox leksik-sintaktik vasitələr də fəal rol oynayırlar. Məsələn, türk dilində mi ədatı istənilən cümlə üzvünün yanında işlənərək sual modallığı yarada bilər. Göstərilən ədat feli sifət və felin təsriflənən formalarından sonra işlənərək, sonradan özünə mürəkkəb zaman şəkilçilərini, eləcə də şəxs və kəmiyyət şəkilçilərini birləşdirə bilər: Geliyor musunuz? Bəzən sual ədatı felin tam formasından sonra gəlir: Geliyorsunuz mu? Bu halda sual baş verən hadisəyə aid olmur. Belə sual formasından məqsəd baş verən hadisənin dəqiqləşdirilməsidir. Ona görə də bu tipli suallar təkrar suallar adlanır. Türk dilində sual modallığının əmələ gəlməsində aşağıdakı leksik vahidlərin iştirakı da müşahidə olunur: - aceba, sanki, yani, ya (mi), degil (mi) və s. Göstərilən leksik vahidlər müxtəlif leksik-sintaktik konstruksiyalarda inkar modallığının rəngarəng formalarını yaratmış olurlar. Qeyd etmək lazımdır ki, A.N.Baskakovun monoqrafik tədqiqatında türk dili materialında izahını tapmış modallıq bir çox türk dillərinə də aid edilə bilər. [64, s.12-29]. Türkologiyada modallıq kateqoriyasının tədqiqinə həsr olunmuş ən sanballı araşdırmalardan biri F.A.Aqaevanın “Modalğnostğ kak linqvistiçeskaə kateqoriə” adlı monoq- rafiyasıdır [48]. Monoqrafiyada türkmən və ingilis dillərinin materialı əsasında modallıq linqvistik kateqoriya kimi tədqiq olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, əsərdə müəllif modallıq kateqoriyasının linqvistik mahiyyətini açmış, onun məntiqlə, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|